~~~~~~~~~~ [Στοιχεία εξώφυλλου του βιβλίου]. Συνδικαλιστική Εκπαίδευση Στελεχών Αναπηρικού Κινήματος Τεύχος 6 Ηλεκτρονική Προσβασιμότητα και Αναπηρία Δρ. Ιωάννης Μπασδέκης Εθνική Συνομοσπονδία ατόμων με Αναπηρία ΑΘΗΝΑ 2013 ISBN: 978-618-80249-4-6 ~~~~~~~~~~ [Στοιχεία εσώφυλλου του βιβλίου]. Έκδοση: Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία (Ε.Σ.Α.με.Α) Κεντρικά γραφεία: Ελ. Βενιζέλου 236, Τ.Κ. 163 41, Ηλιούπολη τηλ. 210.99.49.837, e-mail: esaea@otenet.gr, http://www.esaea.gr Σελιδοποίηση, Εκτύπωση, Αναπροσαρμογή, Ψηφιοποίηση: Team Work Communication Λ. Συγγρού 229, Τ.Κ. 171 21, Αθήνα τηλ. 210.33.03.556-7, e-mail: info@twc.gr, http://www.twc.gr Το παρόν συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και εθνικούς πόρους στο πλαίσιο της πράξης «ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΗΡΙΑ – Α.Π. 7, Α.Π.8, Α.Π.9» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση». ~~~~~~~~~~ Περιεχόμενα Πρόλογος Προέδρου Ε.Σ.Α.μεΑ. Ιωάννη Βαρδακαστάνη Εισαγωγικό σημείωμα Εισαγωγή 1. Ηλεκτρονική Προσβασιμότητα και Αναπηρία 1.1 Η Υιοθέτηση της Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας στην Κοινωνία της Πληροφορίας 1.2 Η Καθολική Πρόσβαση 1.3 Η Υποστηρικτική Τεχνολογία 1.4 Η Αποδοτική Αξιοποίηση των Αρχών της Σχεδίασης για Όλους 1.5 Η Χρήση των Προτύπων Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας στη Νομοθεσία 1.6 Η Ανάγκη για Ανεμπόδιστη Πρόσβαση στο Περιεχόμενο του Διαδικτύου 1.7 Η Διαχρονική Απαίτηση για Προσβασιμότητα του Περιεχομένου του Ιστού 1.8 Αξιολόγηση της Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας 1.9 Διεθνείς Δείκτες Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας του Διαδικτύου 1.10 Η Προσβασιμότητα του Ελληνικού Διαδικτύου 1.11 Σύγχρονες Τάσεις στην Υιοθέτηση Προδιαγραφών και Πιστοποίησης της Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας 2. Νομοθετικές Πρόνοιες για την Ηλεκτρονική Προσβασιμότητα 2.1 Εθνικό θεσμικό πλαίσιο 2.2 Πρόνοιες για την Ηλεκτρονική Προσβασιμότητα της Διεθνούς Σύμβασης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των ΑμεΑ 2.3 Το Ευρωπαϊκό Θεσμικό Πλαίσιο 2.4 Πρόνοιες για την Προσβασιμότητα του Διαδικτύου στην Ελλάδα 2.5 Η Υιοθέτηση της Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας σε Χρηματοδοτούμενα Έργα 2.6 Η Πρακτική Παρακολούθηση της Υιοθέτησης της Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας σε Χρηματοδοτούμενα Έργα 3. Τεχνικές Προδιαγραφές Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας 3.1 Εισαγωγή 3.2 Συνήθη Κατασκευαστικά Προβλήματα 3.2.1 Ελλιπής Χρήση Εναλλακτικών και Κατανοητών Ισοδυνάμων Περιεχόμενου 3.2.2 Λανθασμένη Χρήση Επικεφαλίδων 3.2.3 Λανθασμένη Χρήση Χρωμάτων: Χρωματική Διαφορά Φόντου - Προσκηνίου 3.2.4 Υπέρμετρη Χρήση Scripting Μηχανισμών 3.2.5 Λανθασμένη Χρήση Πινάκων Δεδομένων 3.2.6 Λανθασμένη Επισήμανση Υπερσυνδέσμων 3.2.7 Λανθασμένη Κατασκευή Φορμών Εισαγωγής Στοιχείων 3.2.8 Χρήση Δυσανάγνωστων Γραμματοσειρών 3.2.9 Λανθασμένες Διαστάσεις Περιοχών της Ιστοσελίδας 3.2.10 Η Μη Προσβασιμότητα του Μηχανισμού Επαλήθευσης CAPTCHA 3.2.11 Λανθασμένος σχεδιασμός αποφυγής λαθών σε φόρμες 3.3 Συμπεράσματα 4. Συμμόρφωση με τα Πρότυπα Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας 4.1 Εισαγωγή 4.2 Γνωριμία με το Πρότυπο WCAG 4.2.1 Εφαρμογή του Προτύπου WCAG 4.2.2 Έλεγχος με Χρήση του WCAG 2.0 4.2.3 Κατανόηση Αξιώσεων Συμμόρφωσης του WCAG 2.0 4.3 Ορισμός Πολιτικής για την Υιοθέτηση Ηλεκτρονική Προσβασιμότητας 4.4 Αξιολόγηση Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας 5. Συμπεράσματα Βιβλιογραφία ~~~~~~~~~~ Πίνακας εικόνων Εικόνα 1. Με την κατασκευή προσβάσιμων πεζοδρομίων επωφελούνται όχι μόνο τα άτομα που κινούνται με αναπηρικό αμαξίδιο, αλλά πλήθος άλλων πολιτών. Αριστερά παρουσιάζεται ένα πεζοδρόμιο στο οποίο είναι εξαιρετικά δύσκολο να το χρησιμοποιήσει ο οιοσδήποτε πολίτης, ενώ δεξιά παρουσιάζεται πεζοδρόμιο που έχει κατασκευαστεί με προδιαγραφές. Εικόνα 2. Παραδείγματα διακοπτών: Η συσκευή λειτουργεί όπως το γνωστό σε όλους ποντίκι εφόσον επί της ουσίας πρόκειται τα κουμπιά του ποντικιού αλλά με εμφανώς μεγαλύτερη επιφάνεια ενεργοποίησης και εμφανή χρώματα, επιτρέποντας την χρήση τους από άλλα σημεία του σώματος (π.χ., κεφάλι, ώμος). Εικόνα 3. Παράδειγμα ιχνόσφαιρας: Η συσκευή έχει πολλά κοινά με το γνωστό ποντίκι, αλλά στην ουσία είναι ένα αντεστραμμένο ποντίκι. Αντί να έχει τη μπίλια από κάτω, την έχει από πάνω και ο χρήστης γυρνά απευθείας με τα δάκτυλά του τη μπίλια αντί να κινεί τη συσκευή (ορισμός από δίκτυο [ΕΥΤΕΧΝΟΣ]). Εικόνα 4. Παράδειγμα οθόνης Braille: Η οθόνη Braille είναι μια συσκευή απτικής ανάγνωσης, που συνδέεται με οποιονδήποτε Η/Υ και επιτρέπει την απτική πρόσβαση στα κείμενα σε μορφή Braille σε πραγματικό χρόνο. Χρησιμοποιεί 6 (συνηθέστερο) είτε 8 ακίδες από solenoid ή πιεζοηλεκτρικές και τις περισσότερες φορές διαθέτει και πλήκτρα πλοήγησης (ορισμός από δίκτυο ΕΥΤΕΧΝΟΣ [2]). Εικόνα 5. Παράδειγμα ηλεκτρονικού λεξικού νοημάτων με βιντεοσκοπημένα λήμματα στη διαδικτυακή πύλη για Άτομα με Αναπηρία του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Εικόνα 6. Παράδειγμα πύλης κατασκευασμένης υιοθετώντας τις Αρχές Σχεδίασης για Όλους. Η προσβάσιμη διαδικτυακή πύλη ΑμεΑNet, του Πανελληνίου Συνδέσμου Τυφλών (ΠΣΤ). Εικόνα 7. Παράδειγμα παρουσίασης της αρχικής σελίδας του προσβάσιμου ιστοχώρου της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) με χρήση διαφορετικών συσκευών, που παράγουν το ίδιο αποτέλεσμα για τον τελικό χρήστη: από τα αριστερά προς τα δεξιά εμφανίζεται η αρχική ιστοσελίδα στην οθόνη υπολογιστή γραφείου (κανονική και έκδοση επαυξημένης προσβασιμότητας) και στην οθόνη κινητού τηλεφώνου. Εικόνα 8. Αριστερά παρουσιάζεται ένα παράδειγμα υπηρεσίας με την οποία μπορεί να διενεργηθεί ένας προκαταρτικός έλεγχος ηλεκτρονικής προσβασιμότητας (υπηρεσία TAW), ενώ αριστερά παρουσιάζεται το εργαλείο Watchfire Bobby ™, το οποίο χρησιμοποιείται για τον ίδιο σκοπό. Και τα δύο εργαλεία αποτελούν συμπληρωματικά μέσα για τη διαδικασία αξιολόγησης. Εικόνα 9. Αποτελέσματα της έρευνας του δείκτη προσβασιμότητας του Ελληνικού διαδικτύου σε δείγμα 256 διαδικτυακών τόπων. Το 2004 ποσοστό 73% των ιστοχώρων δεν ήταν προσβάσιμοι, 25% ήταν προσβάσιμοι σε ικανοποιητικό βαθμό και μόνο το 1% ήταν πλήρως προσβάσιμοι (συμμορφούμενοι με τις οδηγίες κατασκευής προσβάσιμοι περιεχομένου WCAG 1.0 επίπεδο ΑΑ). Τα αντίστοιχα ποσοστά για το ίδιο δείγμα ήταν 85%, 14% και 1%. Εικόνα 10. Εφαρμογή της τήρησης των τεχνικών προδιαγραφών ηλεκτρονικής προσβασιμότητας σε έργα που χρηματοδοτούνται στα πλαίσια του ΕΣΠΑ. Από τα αριστερά προς τα δεξιά: Κατά διάρκεια της πρόσκλησης τα τεχνικά δελτία των έργων θα πρέπει να περιλαμβάνουν τις προδιαγραφές ανά περίπτωση εφαρμογής. Η διακήρυξη του έργου και ακολούθως η σύμβαση του έργου θα πρέπει να περιλαμβάνει το συγκεκριμένο επίπεδο συμμόρφωσης με τις προδιαγραφές που εφαρμόζονται, ώστε να αποτελούν νομική δέσμευση και για τον ανάδοχο. Τέλος, προ της οριστικής παραλαβής των παραδοτέων διενεργείται έλεγχος προσβασιμότητας για την πιστοποίηση της συμμόρφωσης με τις προδιαγραφές. Εικόνα 11. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μη χρήσης εναλλακτικού κειμένου σε μία εικόνα που παρουσιάζει σε ποια διεύθυνση βρίσκεται ο χρήστης. Αριστερά στην εικόνα εμφανίζεται το τελικό αποτέλεσμα της αναζήτησης μίας διεύθυνσης με τη χρήση της διαδικτυακής υπηρεσίας google maps που προσφέρει πλήθος ψηφιακών χαρτών με κατευθύνσεις και χρηστικές πληροφορίες, η οποία όμως είναι σχεδιασμένη αποκλειστικά για τους βλέποντες χρήστες. Δεξιά παρουσιάζεται το αποτέλεσμα που θα αποδώσει ηχητικά ο αναγνώστης οθόνης σε ένα τυφλό χρήστη, το οποίο δεν περιέχει καμία κατανοητή για τον τυφλό χρήστη πληροφορία. Εικόνα 12. Εμφάνιση της είδησης για τον τυφλό σχολιαστή αθλητικών αγώνων κο Ντιν Ντ Πλεσί, όπως εμφανίζεται στο browser ενός χρήστη. Το σύντομο εναλλακτικό κείμενο που συνοδεύει την φωτογραφία του κου Ντιν Ντ Πλεσί αναφέρει ότι αυτός απεικονίζεται επάνω σε μία μοτοσυκλέτα. Εικόνα 13. Εμφάνιση της ίδιας είδησης όπως αυτή αποδίδεται από τον αναγνώστη οθόνης και το συνοδευτικό του συνθέτη φωνής. Το επεξηγηματικό κείμενο «Ο Ντιν ντ Πλεζί ποζάρει επάνω σε μία μοτοσικλέτα» αποδίδει με τρόπο κατανοητό και σύντομο το περιεχόμενο της φωτογραφίας στον τυφλό χρήστη. Εικόνα 14. Στην αριστερή επάνω μεριά εμφανίζεται κείμενο χρώματος μαύρου σε ροζ ανοικτό φόντο που επιτυγχάνει υψηλή χρωματική απόδοση. Αριστερά κάτω εμφανίζεται κείμενο πράσινου χρώματος σε κόκκινο φόντο που επιτυγχάνει χαμηλή χρωματική απόδοση. Στο δεξί μέρος της εικόνας εμφανίζονται τα ίδια χρώματα όπως παρουσιάζονται σε ασπρόμαυρη απόδοση (χρήστης με αχρωματοψία) όπου στην περίπτωση χαμηλής χρωματικής απόδοσης το κείμενο είναι εντελώς δυσδιάκριτο. Εικόνα 15. Στην αριστερή μεριά ένα κουμπί αποστολή στο οποίο αναγράφεται η λέξη αποστολή. Σε αυτό το χρώμα με μπλε χρησιμοποιείται ως φόντο ενώ το χρώμα κόκκινο για την επιλεγμένη γραμματοσειρά, συνδυασμός που επιτυγχάνει πολύ χαμηλή χρωματική απόδοση. Στο δεξί μέρος της εικόνας εμφανίζεται το ίδιο κουμπί, όπως αυτό παρουσιάζεται σε έναν τελικό χρήση με αχρωματοψία, στο οποίο το κείμενο αποστολή δεν εμφανίζεται καθόλου. Εικόνα 16. Εμφάνιση της αρχικής σελίδας του ιστοχώρου της Εθνικής τράπεζας με τη χρήση Javascript απενεργοποιημένη. Ο τελικός χρήστης δεν είναι σε θέση να αλληλεπιδράσει με το περιεχόμενο της σελίδας εφόσον αυτό δεν εμφανίζεται. Εικόνα 17. Μέρος της αρχικής σελίδας του ιστοχώρου του ΕΣΠΑ. Ο χρήστης που έχει επιλέξει την μη ενεργοποίηση χρήσης της Javascript δεν μπορεί να προσπελάσει συγκεκριμένες ενότητες περιεχομένου που αφορούν τα τομεακά και τα περιφερειακά επιχειρησιακά προγράμματα. Εικόνα 18. Μέρος της αρχικής σελίδας του ιστοχώρου της ΚτΠ Α.Ε. Ο χρήστης που έχει επιλέξει την μη ενεργοποίηση χρήσης της Javascript δεν μπορεί να ενεργοποιήσει συγκεκριμένη λειτουργικότητα που προσφέρεται ειδικά για την περίπτωση χρήσης από αμεα. Εικόνα 19. Εμφάνιση της αρχικής σελίδα του ιστοχώρου του ΙΚΑ, για την σχεδιαστική μορφοποίηση του οποίου έχουν χρησιμοποιηθεί 12 πίνακες δεδομένων. (για λόγους επίδειξης, τα σύνορα των πινάκων που έχουν χρησιμοποιηθεί επισημαίνονται με έντονο κόκκινο χρωματισμό) Εικόνα 20. Παράδειγμα ορθής κατασκευής πίνακα δεδομένων και της απόδοσής του από συνθέτη φωνής. Ο χρήστης πατώντας το δεξί βελάκι μετακινείται από τα αριστερά προς τα δεξιά στα διάφορα κελιά του πίνακα ακούγοντας, όπου υπάρχουν διαθέσιμες τιμές, πρώτα την κεφαλίδα της στήλης και μετά την σχετική τιμή. Στο τέλος μίας γραμμής, ο δείκτης πηγαίνει στην επόμενη γραμμή εκφωνώντας την κεφαλίδα της γραμμής και η διαδικασία συνεχίζεται όπως προηγουμένως. Εικόνα 21. Στο πάνω μέρος της εικόνας εμφανίζεται ο τίτλος της είδησης για ένα πρωτοποριακό εμφύτευμα που εμφυτευόμενο πίσω από τον αμφιβληστροειδή χιτώνα του ματιού, δίνει τη ευχέρεια στο τυφλό να διακρίνει ορισμένα σχήματα και αντικείμενα γύρω του. Στο συνοδευτικό κείμενο της είδησης αναφέρεται ότι ο χρήστης πατώντας σε διάφορα μέρη της εικόνας που εμφανίζεται αριστερά του κειμένου θα λάβει περισσότερες πληροφορίες της εμφύτευσης για το κάθε τμήμα του οφθαλμού. Η απόδοση του εναλλακτικού κειμένου της εικόνας, η οποία δεν προτρέπει τον χρήστη να ενεργοποιήσει τον υπερσύνδεσμο είναι υπερσύνδεσμος: aaa.gif. Εικόνα 22. 1ο παράδειγμα μη προσβάσιμης φόρμας: στην περίπτωση όπου ο χρήστης δεν συμπληρώσει ένα από τα υποχρεωτικά πεδία (όπως η διεύθυνση) παρουσιάζεται σχετικό μήνυμα μετά το σχετικό πεδίο. Η συγκεκριμένη τεχνική αποπροσανατολίζει τον τυφλό χρήστη εφόσον μετά την συγκεκριμένη υπόδειξη θα προσπαθήσει να αλλάξει το επόμενο πεδίο της φόρμας (πόλη) και όχι εκείνο που αφορά (διεύθυνση). Εικόνα 23. Παράδειγμα μη προσβάσιμης φόρμας: η υπόδειξη ότι ο χρήστης πρέπει να συμπληρώσει τα στοιχεία της φόρμας που έχουν κόκκινο χρώμα δεν μπορεί να γίνει κατανοητή στους τυφλούς χρήστες, σε χρήστες που δεν μπορούν να διακρίνουν το συγκεκριμένο χρώμα ή γενικότερα σε χρήστες που συμπληρώνουν την φόρμα με ηχητικές οδηγίες. Εικόνα 24. Παράδειγμα απόδοσης περιεχομένου με γραμματοσειρά μορφής που περιέχει καμπύλες (Cursive fonts) (από πάνω προς τα κάτω παρουσιάζονται παραδείγματα): Amazone, BT, Comic Sans MS, BernhardTango BT, Embassy BT, ParkAvenue BT, και TypeUpright BT. Στα παραδείγματα αυτά το περιεχόμενο παρουσιάζει δυσκολία στην ανάγνωση ακόμα και για τον «μέσο» χρήστη, καθώς η μεγέθυνσή τους προκαλεί αλλοίωση της φόρμας των γραμμάτων. Εικόνα 25. Παράδειγμα απόδοσης περιεχομένου με γραμματοσειρά απλής μορφής (Sans-serif fonts) (από πάνω προς τα κάτω παρουσιάζονται παραδείγματα): Arial, Tahoma, Trebuchet MS, και Verdana. Στα παραδείγματα αυτά το περιεχόμενο είναι ευανάγνωστο ακόμα και για τις κατηγορίες χρηστών που κάνουν χρήση μεγεθυντών οθόνης, καθώς η μορφή των γραμμάτων δεν αλλοιώνεται. Εικόνα 26. Παράδειγμα επαύξησης του μεγέθους της γραμματοσειράς ενός κειμένου το οποίο βρίσκεται μέσα σε μία περιοχή. Από πάνω προς τα κάτω παρουσιάζονται: το κείμενο με το αρχικό μέγεθος της χρησιμοποιούμενης γραμματοσειράς, το πλήρως μεγεθυμένο κείμενο το οποίο βρίσκεται μέσα σε μία περιοχή η οποία δεν έχει αναλογικές διαστάσεις, και το ίδιο μεγεθυμένο κείμενο το οποίο βρίσκεται μέσα σε μία περιοχή με αναλογικές διαστάσεις με αποτέλεσμα να μεγεθύνεται και η περιοχή. Εικόνα 27. Παράδειγμα επαύξησης μεγέθους γραμματοσειράς σε ποσοστό 200% στον ιστοχώρο της Βουλής των Ελλήνων. Μετά από την αύξηση, οι σύνδεσμοι δεν είναι πλέον λειτουργικοί. Εικόνα 28. Παράδειγμα χρήσης μηχανισμού Captcha: ο χρήστης πρέπει να διαβάσει τις δύο λέξεις following και finding που παρουσιάζονται στην παραμορφωμένη εικόνα και έπειτα να τις πληκτρολογήσει μέσα σε ένα προκαθορισμένο χρονικό διάστημα. Εικόνα 29. Παράδειγμα προσβάσιμης έκδοσης μηχανισμού CAPTCHA. Ο χρήστης έχει τη δυνατότητα επιλογής μεταξύ της έκδοσης με το παραμορφωμένο κείμενο ή εκείνης με το αρχείο ήχου. Εικόνα 30. Παράδειγμα εμφάνισης λάθους στην περίπτωση χρήσης λανθασμένου συνθηματικού για την εισαγωγή στο Gmail: χρήστης ενημερώνεται σε λανθασμένο σημείο για το ότι θα πρέπει να πληκτρολογήσει και πάλι το συνθηματικό (μετά το σχετικό πεδίο) ενώ θα πρέπει αναγκαστικά να συμπληρώσει το πεδίο του μηχανισμού CAPTCHA το οποίο προσφέρεται χωρίς εναλλακτική έκδοση. Σε αυτή τη περίπτωση ο τυφλός χρήστης με κανένα τρόπο δεν θα μπορέσει να προχωρήσει. Εικόνα 31. Με τον έλεγχο συμμόρφωσης μίας διαδικτυακής πύλης, διαπιστώνονται προβλήματα στην πρόσβαση για τον χρήστη αμεα. Στην περίπτωση όπου η πύλη συμμορφώνεται με τις οδηγίες WCAG σε επίπεδο τουλάχιστον ΑΑ, προσφέρεται η δυνατότητα πρόσβασης στην παγκόσμια λεωφόρος των πληροφοριών (information superhighway). Εικόνα 32. Αριστερά η ψηφιακή μορφή της πληροφορίας στην οποία περιέχεται η εμπλουτισμένη πληροφορία σε όλες τις διαθέσιμες μορφές. Δεξιά επάνω η παρουσίασή της για τον βλέποντα (ο χαρακτήρας Nio) και δεξιά κάτω για τον τυφλό (εικόνα και λεζάντα: Ο Νίο σηκώνοντας την παλάμη του χεριού του στο ύψος του ώμου και μπροστά, σταματά όλες τις σφαίρες που κατευθύνονταν πάνω του). ~~~~~~~~~~ Πρόλογος Προέδρου Ε.Σ.Α.μεΑ. Ιωάννη Βαρδακαστάνη [Φωτογραφία]. Ο παρών τόμος είναι μέρος σειράς έξι εγχειριδίων που εκπονήθηκαν στο πλαίσιο προγράμματος επιμόρφωσης στελεχών του αναπηρικού κινήματος στον σχεδιασμό πολιτικής για θέματα αναπηρίας, με στόχο να λειτουργήσουν ως εργαλεία δουλειάς. Τα εγχειρίδια προσφέρουν στα στελέχη το θεωρητικό υπόβαθρο και τα μεθοδολογικά εφόδια ώστε να διεκδικήσουν με ενιαίο και συστηματικό τρόπο τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία σε βασικούς τομείς πολιτικής όπως η εκπαίδευση, η εργασία, η υγεία-πρόνοια, η προσβασιμότητα και κατ’ επέκταση να διασφαλίσουν την κοινωνική ένταξη των ατόμων με αναπηρία. Το αναπηρικό κίνημα, μέσω των προγραμμάτων συνδικαλιστικής εκπαίδευσης, δημιουργεί ένα υποστηρικτικό πλαίσιο προκειμένου τα στελέχη να συνειδητοποιήσουν τους περιορισμούς που επέβαλαν οι παραδοσιακές παραδοχές (ιατρικό μοντέλο προσέγγισης της αναπηρίας) στην προσωπική ανάπτυξη, την αυτονομία και τον αυτοπροσδιορισμό των ατόμων με αναπηρία, και συνεπώς να προχωρήσουν στην αναθεώρηση / μετασχηματισμό αυτών, μέσω της συλλογικής δράσης, αξιοποιώντας τις δυνατότητες του κοινωνικού μοντέλου για την αναπηρία. Σκοπός της συνδικαλιστικής εκπαίδευσης είναι τα στελέχη των αναπηρικών οργανώσεων να λειτουργήσουν ως ακτιβιστές και συνήγοροι των ατόμων με αναπηρία και των οικογενειών τους και να είναι σε θέση, από τη μία πλευρά, να ενημερώνουν τα άτομα με αναπηρία για τα δικαιώματά τους και να τα υποστηρίζουν να δράσουν νομικά και, από την άλλη, να παρακολουθούν την εφαρμογή της νομοθεσίας και να αγωνίζονται για πρόσθετες πολιτικές και νομοθετικές πρωτοβουλίες. Αναμφίβολα, η διοργάνωση των εκπαιδευτικών αυτών προγραμμάτων, βρίσκουν το ζήτημα της αναπηρίας στην Ελλάδα σε μία κρίσιμη καμπή. Από τη μια μεριά, αξίες και αρχές που αναφέρονται στα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν αποτυπωθεί σε κείμενα διεθνών οργανισμών και έχουν υιοθετηθεί από την εθνική νομοθεσία της χώρας, με αποκορύφωμα αυτών των θετικών εξελίξεων τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία του ΟΗΕ, που πρόσφατα κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον ν.4074/2012. Από την άλλη μεριά, οι θεσμικές και πολιτικές κατακτήσεις του αναπηρικού κινήματος στην Ελλάδα απειλούνται. Η επιδείνωση των οικονομικών προϋποθέσεων για την άσκηση των δικαιωμάτων, προσδίδει στα δικαιώματα το χαρακτηριστικό του μη ρεαλιστικού. Με τον τρόπο αυτό επανεισάγεται, εμμέσως, η ξεπερασμένη εξατομίκευση της αναπηρίας, στο πλαίσιο μιας οικονομίστικης και ατομικιστικής αντίληψης για την αποτελεσματική λειτουργία της οικονομίας και της κοινωνίας. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι στόχοι του αναπηρικού κινήματος εστιάζουν στην κατοχύρωση των κεκτημένων δικαιωμάτων, στην οικοδόμηση σχέσεων κοινωνικής αλληλεγγύης για την αντιμετώπιση των αναγκών, παράλληλα βέβαια με ενέργειες για τη διεύρυνση των κοινωνικών δικαιωμάτων και την έμπρακτη στήριξή τους. Προϋπόθεση για την επίτευξη των στόχων μας είναι η ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος σε όρους ανθρώπινου δυναμικού, παραγωγής θέσεων, λειτουργίας των οργάνων και αποτελεσματικής οργάνωσης των διεκδικήσεών του. Στο πλαίσιο αυτό, τα προγράμματα συνδικαλιστικής εκπαίδευσης συνιστούν μία πολιτική πράξη κοινωνικής αλλαγής, με έμφαση στα ανθρώπινα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία. ~~~~~~~~~~ Εισαγωγικό σημείωμα Η συγγραφή του παρόντος τόμου εντάσσεται στη Δράση 2 «Πρόγραμμα Εξειδίκευσης Εκπαίδευσης Αιρετών Στελεχών και Εργαζομένων του Αναπηρικού Κινήματος στο Σχεδιασμό Πολιτικής για Θέματα Αναπηρίας» του Υποέργου 1 «Εκπαιδευτικά Προγράμματα Δια Βίου Μάθησης για ΑμεΑ» της Πράξης «ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΗΡΙΑ – Α.Π. 7, Α.Π.8, Α.Π.9» στο πλαίσιο του Ε.Π. «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση». Ο παρών τόμος είναι μέρος σειράς εγχειριδίων που εκπονήθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος επιμόρφωσης των στελεχών του αναπηρικού κινήματος. Η εν λόγω σειρά περιλαμβάνει: • Ένα συλλογικό τόμο με τίτλο: «Σχεδιάζοντας πολιτική σε θέματα αναπηρίας», ο οποίος καλύπτει τις παρακάτω δέκα θεματικές ενότητες - βλ., υποσημείωση αρ. 1: - Αναπηρικό κίνημα - Θεωρίες ερμηνείας της αναπηρίας: οι σύγχρονες προσεγγίσεις - Οργάνωση και λειτουργία ελληνικής πολιτείας, κοινωνικοί εταίροι, κοινωνία των πολιτών - Εθνική / ευρωπαϊκή / διεθνής νομοθεσία - Άτομα με αναπηρία και απασχόληση - Άτομα με αναπηρία και εκπαίδευση - Άτομα με αναπηρία και υγεία-πρόνοια - Άτομα με αναπηρία και προσβασιμότητα - Άτομα με αναπηρία και ΜΜΕ - Σχεδιάζοντας στην πράξη τη νέα πολιτική για την αναπηρία / πρακτικά εργαλεία. • Έξι εγχειρίδια όπου εξειδικεύονται ορισμένες από τις θεματικές ενότητες του ανωτέρω συλλογικού τόμου. Συγκεκριμένα: - Εργασία-απασχόληση και αναπηρία - Εκπαίδευση και αναπηρία - Προσβασιμότητα και αναπηρία - Υγεία-Πρόνοια και αναπηρία - Ηλεκτρονική προσβασιμότητα και αναπηρία - Σχεδιάζοντας στην πράξη τη νέα πολιτική για την αναπηρία - πρακτικά εργαλεία. ~~~~~~~~~~ Εισαγωγή Φιλοδοξία του συγκεκριμένου τόμου αποτελεί η παρουσίαση της έννοιας της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας για το περιεχόμενο του διαδικτύου (web accessibility), σε μία μορφή κατανοητή προς ένα κοινό που δεν διαθέτει την τεχνογνωσία ενός μηχανικού λογισμικού, αλλά που ενδιαφέρεται για το πως η κάπως αφηρημένη αυτή πρόνοια μετουσιώνεται σε πρακτικό αποτέλεσμα για τα άτομα με αναπηρία (αμεα) και τους ηλικιωμένους. Στο πλαίσιο αυτό, οι ενότητες που ακολουθούν περιέχουν ενημέρωση για την ανάγκη υιοθέτησης συγκεκριμένων τεχνικών προδιαγραφών που εξασφαλίζουν σε μεγάλο βαθμό την πρόσβαση των τελικών χρηστών αμεα (που συνήθως χρησιμοποιούν λύσεις υποστηρικτικής τεχνολογίας) στο ψηφιακό περιβάλλον, και τον τρόπο με τον οποίο η υιοθέτηση αυτή έχει εφαρμοστεί - ή προδιαγράφεται η εφαρμογή της – στην Ελλάδα και σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες, παρέχοντας ταυτόχρονα ορισμένα κατανοητά παραδείγματα για τις συνέπειες κακής ή ελλιπούς εφαρμογής της. Σε τεχνικό επίπεδο, η ηλεκτρονική προσβασιμότητα του περιεχομένου του διαδικτύου θέτει τεχνικές για την υπερπήδηση φραγμών και τεχνικών δυσκολιών που συναντούν οι πολίτες αμεα, στην προσπάθειά τους να συμμετάσχουν ισότιμα στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Το βασικότερο όμως βήμα για την υπερπήδηση αυτή είναι η κατανόηση του ότι τα όποια εμπόδια προκύπτουν εν τέλει από τη μη ορθή κατασκευή ψηφιακών υπηρεσιών και περιεχομένου από τους κατασκευαστές λογισμικού, κατασκευή η οποία δεν συμμορφώνεται με διεθνώς καθιερωμένες τεχνικές προδιαγραφές κατασκευής. Ως παράδειγμα, όλοι ενδεχομένως θα μπορούσαν να φανταστούν και να σκιαγραφήσουν σε μία κόλλα χαρτί το σπίτι των ονείρων τους, όμως η πραγματική κατασκευή του ώστε αυτό να είναι κατοικήσιμο προϋποθέτει αναγκαστικά (βάσει κείμενης Νομοθεσίας) την τεχνογνωσία ενός αρχιτέκτονα, ενός μηχανολόγου, ενός υδραυλικού, ενός πολεοδόμου, τις σχετικές άδειες ανέγερσης που εκδίδονται από μία Δημόσια Αρχή και πλήθος άλλων προαπαιτούμενων, ώστε το οικοδόμημα αυτό να μην καταρρεύσει και να μην προκαλέσει απρόκλητη ζημία σε τρίτους. Η έννοια της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας αφορά τη δυνατότητα αξιοποίησης των συστημάτων πληροφορικής και της ηλεκτρονικής πληροφορίας σε οποιαδήποτε μορφή της από όλους, συμπεριλαμβανομένων των αμεα και των ηλικιωμένων. Κατά τρόπο ανάλογο της κατασκευής, βάσει συγκεκριμένων προδιαγραφών, ενός σπιτιού το οποίο για να στεγάσει ένα ζευγάρι, τα βρέφη τους και αργότερα τα παιδιά τους ή τους ηλικιωμένους γονείς τους, οι ηλεκτρονικές υπηρεσίες θα πρέπει εκ κατασκευής να εμπεριέχουν όλα εκείνα τα δομικά συστατικά που τις καθιστούν προσβάσιμες και εύχρηστες για «όλους» (το μεγαλύτερο δυνατό σύνολο) ανεξαιρέτως τους πολίτες, χωρίς αποκλεισμούς. Η πρόνοια αυτή επομένως οριοθετεί την ορθή και συνεπή, έναντι του τελικού χρήστη, κατασκευή, προστατεύοντάς τον από την «αυθαίρετη δόμηση» ψηφιακού περιεχομένου, η οποία όπως και στις περιπτώσεις κατασκευαστικών έργων πηγάζει από την υιοθέτηση προσωπικών πρακτικών προς όφελος των λίγων ή ακόμα και της πλειοψηφίας, ή για βραχυπρόθεσμα οικονομικά οφέλη. Στη χώρα μας, σύμφωνα με στοιχεία έρευνας του Ινστιτούτου Πληροφορικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας όπου αποτυπώνεται η πορεία του δείκτη ηλεκτρονικής προσβασιμότητας του ελληνικού Διαδικτύου την περίοδο 2004-2008, παρατηρείται πολύ περιορισμένη υιοθέτηση των κατασκευαστικών λύσεων που διευκολύνουν την πρόσβαση από αμεα [Basdekis et al, 2010]. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της αξιολόγησης ηλεκτρονικής προσβασιμότητας που διενεργήθηκε το 2008 σε δείγμα 257 ελληνικών διαδικτυακών τόπων διαφόρων κατηγοριών, δημοσίου κυρίως χαρακτήρα (π.χ. δημόσια διοίκηση, βιβλιοθήκες, νοσοκομεία, οργανισμοί) αλλά και ορισμένων περιπτώσεων του ιδιωτικού τομέα (π.χ. τράπεζες, ηλεκτρονικό εμπόριο) ποσοστό 85% αυτών βρέθηκε να μην καλύπτει τις απολύτως βασικές προϋποθέσεις προσβασιμότητας, ένα 14% μπορεί να προσπελαστεί από αμεα με περιορισμένο τρόπο, και μόνο το 1% αυτών μπορεί να θεωρηθεί πλήρως προσβάσιμο από αμεα. Βεβαίως, η συγκεκριμένη εικόνα παρουσιάζεται στην πλειοψηφία των Κρατών – Μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης με ελάχιστες καλές εξαιρέσεις, και για το λόγο αυτό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει προτείνει και συνεχίζει να επανατοποθετείται με δέσμες μέτρων πολιτικής προκειμένου να στηριχθεί πολιτικά και να δοθούν οικονομικά κίνητρα για την προσβασιμότητα και ευχρηστία των ψηφιακών υπηρεσιών, και ιδιαιτέρως εκείνων που προσφέρονται μέσω διαδικτύου που αποτελούν άλλωστε και την πλειοψηφία των περιπτώσεων. Βασική συνιστώσα για την καταπολέμηση του αναδυόμενου ψηφιακού αποκλεισμού, επιπρόσθετα της υιοθέτησης συγκεκριμένου νομοθετικού πλαισίου και τήρησης προτύπων που έχει βοηθήσει σημαντικά σε χώρες όπως η Αυστραλία, οι Η.Π.Α., ο Καναδάς και η Μεγάλη Βρετανία, είναι η κατανόηση των πτυχών του θέματος από όλους τους ενδιαφερόμενους όπως: • Άτομα με αναπηρία • Υπευθύνους χάραξης πολιτικής • Ευαισθητοποιημένους πολίτες • Υπεύθυνους ανάπτυξης υπηρεσιών και περιεχομένου για τον Παγκόσμιο Ιστό (κατασκευαστές και σχεδιαστές διαδικτυακών τόπων) • Υπεύθυνους ανάπτυξης εργαλείων και υπηρεσιών παραγωγής περιεχομένου για τον Παγκόσμιο Ιστό ότι η ηλεκτρονική προσβασιμότητα του περιεχομένου του διαδικτύου (όπως και σε άλλου είδους προϊόντα πληροφορικής) είναι στόχος τεχνικά επιτεύξιμος και με κόστος ρεαλιστικό εφόσον λαμβάνεται υπόψη από τα αρχικά στάδια σχεδιασμού. Ωστόσο, αυτό απαιτεί συνεργασία, συντονισμό και μεγάλη αποφασιστικότητα από όλους τους εμπλεκόμενους. ~~~~~~~~~~ 1. Ηλεκτρονική Προσβασιμότητα και Αναπηρία 1.1 Η Υιοθέτηση της Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας στην Κοινωνία της Πληροφορίας Η Κοινωνία της Πληροφορίας (ΚτΠ), με την ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών της πληροφορικής και των επικοινωνιών σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής ζωής, έχει τη δυνατότητα να επιδρά θετικά στη βελτίωση της ποιότητας ζωής του πολίτη, διευκολύνοντας την παροχή υπηρεσιών σε βασικούς τομείς όπως η υγεία, η εκπαίδευση, η επαγγελματική κατάρτιση, η απασχόληση, καθώς και να συνεισφέρει ουσιαστικά στην κοινωνικοοικονομική ένταξη των ατόμων με αναπηρία (αμεα). Προκειμένου όμως τα αποτελέσματα της ΚτΠ (π.χ., ηλεκτρονικές υπηρεσίες, εφαρμογές πληροφορικής, πληροφοριακά συστήματα, φορητές συσκευές, ψυγεία με ενσωματωμένες λειτουργίες παραγγελίας κ.α.) να είναι αξιοποιήσιμα και από τα αμεα, είναι απαραίτητο για τους εμπλεκομένους, που συμμετέχουν στα διάφορα στάδια σχεδιασμού και παραγωγής, να έχουν κατανοήσει τους βασικούς λειτουργικούς περιορισμούς της συγκεκριμένης κατηγορίας χρηστών, που διαμορφώνουν ένα διαφοροποιημένο τρόπο χρήσης σε σχέση με εκείνο του «καθιερωμένου χρήστη». Σε διαφορετική περίπτωση τα οφέλη αυτά όχι μόνο εξανεμίζονται, αλλά αποτελούν σημαντικό λόγο αποκλεισμού των αμεα από τη χρήση βασικών υπηρεσιών που ψηφιοποιούνται με ολοένα και περισσότερο εντατικούς ρυθμούς, και ταυτόχρονα παύουν να προσφέρονται μέσω των παραδοσιακών καναλιών. Στην πράξη έχει επανειλημμένα αποδειχθεί ότι η κατανόηση από τους υπευθύνους χάραξης πολιτικών και τους κατασκευαστές ψηφιακού περιεχομένου (π.χ., δημόσιες υπηρεσίες, ηλεκτρονικά βιβλία, ανοικτές υπηρεσίες τρίτων προς τον Πολίτη κ.α.) των προβλημάτων των αμεα που σχετίζονται με την προσβασιμότητα των υποδομών αποτελεί το κομβικό σημείο για την επίλυσή τους. Έχοντας συγκεκριμένη εικόνα των δυσκολιών και των εμποδίων που προκαλούνται, η υλοποίηση κατασκευαστικών λύσεων προς επίλυση των όποιων προβλημάτων στην πρόσβαση, όπως για παράδειγμα η κατασκευή μίας ράμπας για την είσοδο σε ένα κτήριο, επιφέρει σημαντικές βελτιώσεις στην προσπελάσιμότητά τους. Σημειώνεται ότι οι βελτιώσεις αυτές δεν είναι μόνο προς όφελος των αμεα αλλά και όλων σχεδόν των κατηγοριών τελικών χρηστών. Έτσι, τις περισσότερες φορές, το τελικό αποτέλεσμα είναι οι όποιες λύσεις να επαυξάνουν την ποιότητα και την ευχρηστία στην αλληλεπίδραση για την πλειοψηφία των πολιτών. Στο παράδειγμα κατασκευής μίας ράμπας με ορθές προδιαγραφές, ωφελούμενοι επιπλέον των ατόμων με αναπηρία στα κάτω άκρα που κινούνται με αναπηρικό αμαξίδιο είναι οι ηλικιωμένοι, των οποίων η ικανότητα βάδισης ελαττώνεται λόγω της γήρανσης και κυκλοφορούν με μπαστούνι, οι «αρτιμελείς» γονείς που κυκλοφορούν με ένα καρότσι με το μωρό τους, οι τραυματιοφορείς οι οποίοι προσπαθούν με ταχύτερο τρόπο να μεταφέρουν έναν ασθενή στο ασθενοφόρο για τη διακομιδή του σε ένα νοσοκομείο, οι μεταφορείς που χρειάζεται να μεταφέρουν ένα πακέτο μεγάλου όγκου και βάρους με τη χρήση μεταφορέα, και βεβαίως μπορούν να αναφερθούν πολλά ακόμα παραδείγματα από άλλες κατηγορίες ωφελουμένων (Εικόνα 1). Εικόνα 1. Η προσβασιμότητα αφορά όλους. Περιγραφή: Με την κατασκευή προσβάσιμων πεζοδρομίων επωφελούνται όχι μόνο τα άτομα που κινούνται με αναπηρικό αμαξίδιο, αλλά πλήθος άλλων πολιτών. Αριστερά παρουσιάζεται ένα πεζοδρόμιο στο οποίο είναι εξαιρετικά δύσκολο να το χρησιμοποιήσει ο οιοσδήποτε πολίτης, ενώ δεξιά παρουσιάζεται πεζοδρόμιο που έχει κατασκευαστεί με προδιαγραφές. [Τέλος περιγραφής]. Κατά τρόπο αντίστοιχο με την πρόνοια για τη φυσική προσβασιμότητα των υποδομών, η ηλεκτρονική προσβασιμότητα αφορά τη δυνατότητα αξιοποίησης με αποδοτικό τρόπο συστημάτων πληροφορικής και της ηλεκτρονικής πληροφορίας σε οποιαδήποτε μορφή της από όλους ανεξαιρέτως, συμπεριλαμβανομένων των αμεα. Η χρήση της έκφρασης «συμπεριλαμβανομένων των αμεα» δεν συνεπάγεται την υλοποίηση ιδιαίτερων υπηρεσιών πληροφορικής (π.χ., διαφορετικές εκδόσεις λογισμικού) ώστε να διευκολυνθεί η πρόσβαση ειδικά για την συγκεκριμένη κατηγορία τελικών χρηστών. Αντιθέτως, επάγεται τη διασφάλιση ότι από την πρώτη μέρα σχεδιασμού μίας ηλεκτρονικής υπηρεσίας ή ενός λογισμικού αυτό σχεδιάζεται βάσει των Αρχών Σχεδίασης για Όλους, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες στη χρήση από το μεγαλύτερο δυνατό σύνολο δυνητικών τελικών χρηστών. Για παράδειγμα, στην περίπτωση σχεδιασμού μίας καρέκλας ο κατασκευαστής προσφέρει τη δυνατότητα προσαρμογής του ύψους της πλάτης και άλλων παραμέτρων προκειμένου αυτή να μπορεί να χρησιμοποιηθεί από ψηλούς και από κοντούς σε ύψος ανθρώπους, προσπαθώντας να μην αποκλείσει τους πρώτους προς χάρη των δευτέρων ή το αντίστροφο. Επομένως, η χρήση του συγκεκριμένου όρου καθορίζει γενικότερα ότι θα πρέπει να εξασφαλίζεται η ισότιμη πρόσβαση για όλους τους πολίτες στα προϊόντα και υπηρεσίες της ΚτΠ, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο ότι τα αμεα (που αποτελούν αριθμητικά μειοψηφία) δεν πρέπει να λησμονούνται προς χάριν της πλειοψηφίας του όποιου κέρδους ή της μείωσης των εξόδων κατασκευής. Σε τεχνικό επίπεδο, η εφαρμογή της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας εμπεριέχει αρκετές παραμέτρους που πρέπει να ελέγχονται με συστηματικό τρόπο. Για παράδειγμα, ο τρόπος λειτουργίας ενός μενού επιλογών που δεν ενεργοποιείται με φωνητικές εντολές, οι επιλεγμένοι χρωματικοί συνδυασμοί που κάνουν αδύνατο το διαχωρισμό φόντου και προσκηνίου από ένα άτομο με δυσχρωματοψία, η απόδοση σημαντικού περιεχομένου με τη χρήση εικόνας χωρίς αυτή να συνοδεύεται από ισοδύναμο εναλλακτικό κείμενο είναι μερικά μόνο παραδείγματα των συνηθισμένων φραγμών στην πρόσβαση. Το βασικότερο όμως βήμα για την υπερπήδηση αυτών και πολλών άλλων εμποδίων στην πρόσβαση είναι η κατανόηση του ότι οι δυσκολίες αυτές γεννιούνται από την λανθασμένη κατασκευή που δεν συμμορφώνεται με καθιερωμένες τεχνικές κατασκευής. [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «Η έννοια της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας αφορά τη δυνατότητα αξιοποίησης των συστημάτων πληροφορικής και της ηλεκτρονικής πληροφορίας σε οποιαδήποτε μορφή της από όλους, συμπεριλαμβανομένων των αμεα και των ηλικιωμένων.» [Μπασδέκης, Ι., 2009] [Τέλος του πλαισίου]. Όπως ένα σπίτι το οποίο κατασκευάζεται με συγκεκριμένες προδιαγραφές για να στεγάσει ένα ζευγάρι, το βρέφος τους, τους ηλικιωμένους γονείς τους ή το ίδιο το ζεύγος μετά από αρκετά χρόνια, με παρόμοιο τρόπο οι ψηφιακές υπηρεσίες θα πρέπει να εμπεριέχουν όλα εκείνα τα απαραίτητα δομικά συστατικά για να καθίσταται εύχρηστες και προσβάσιμες για τους ηλικιωμένους, τα αμεα, τους νέους και γενικότερα όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες. Επομένως, η ηλεκτρονική προσβασιμότητα κατά κάποιο τρόπο οριοθετεί τη μεθοδολογία σχεδιασμού και κατασκευής, προστατεύοντας από την «αυθαίρετη δόμηση» ψηφιακού περιεχομένου, η οποία όπως ακριβώς στις περιπτώσεις των κατασκευαστικών έργων πηγάζει από την υιοθέτηση προσωπικών πρακτικών προς όφελος των λίγων ή ακόμα και της πλειοψηφίας. Στην πράξη, αυτό επιτυγχάνεται με την άρση των όποιων τεχνικών φραγμών στους οποίους μπορούν να προσκρούσουν ορισμένα άτομα που χρησιμοποιούν τον υπολογιστή με διαφορετικό τρόπο σε σχέση με τους περισσότερους τελικούς χρήστες. Προκειμένου ένα σύστημα πληροφορικής να είναι προσβάσιμο και εύχρηστο από το μέγιστο δυνατό πλήθος τελικών χρηστών, κατά τη διάρκεια της φάσης της ανάλυσης απαιτήσεων όπου καταγράφονται και αναλύονται όλοι οι λειτουργικοί περιορισμοί χρήσης, θα πρέπει να αναλύονται οι ιδιαιτερότητες που προκύπτουν από την χρήση του συστήματος και από αμεα. Με την κατανόηση αυτών των περιορισμών και την προσφορά κατασκευαστικών λύσεων που επιλύουν τα όποια προβλήματα πρόσβασης μπορεί να προκύψουν, προσφέρεται ευκολία στην πρόσβαση όχι μόνο στους αμεα αλλά σε όλους ανεξαιρέτως τους τελικούς χρήστες μίας ηλεκτρονικής υπηρεσίας. Η συγκεκριμένη τακτική, εκτός από την ηθική της πλευρά, έχει αποδειχτεί ότι μπορεί να αποτελέσει μεσομακροπρόθεσμα και καλή επιχειρηματική πολιτική, όπου πέρα από το μεγαλύτερο μερίδιο αγοράς, οι όποιες λύσεις υλοποιούνται εμπερικλείουν και τη συνιστώσα της καινοτομίας προσφέροντας ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Ένα επόμενο βήμα για την κατανόηση των ιδιαιτεροτήτων χρήσης των διαδικτυακών υπηρεσιών από αμεα είναι να γίνει σαφές ότι ο τελικός χρήστης των υπηρεσιών δεν έχει το ίδιο προφίλ χρήσης με εκείνο του κατασκευαστή αυτών. Για το λόγο αυτό προσφέρεται διεθνώς βιβλιογραφία στο τομέα της Αλληλεπίδρασης Ανθρώπου-Μηχανής (Human Computer Interaction – HCI), ώστε η όποια γνώση προκύπτει από δραστηριότητες στο πλαίσιο ερευνητικών δράσεων να μπορεί να μετουσιώνεται σε όσο το δυνατόν απλούστερες τεχνικές κατευθύνσεις. Ειδικά δε για την περίπτωση του διαδικτύου, η διεθνής Κοινοπραξία του Παγκόσμιου Ιστού, γνωστή ως World Wide Web Consortium (W3C), κάνει γνωστά και ανανεώνει κατά τακτικά χρονικά διαστήματα, τα συνηθέστερα σενάρια χρήσης του διαδικτύου από άτομα με αναπηρία που χρησιμοποιούν λύσεις υποστηρικτικής τεχνολογίας2. Ο λόγος για τον οποίο η συγκεκριμένη διεθνής κοινοπραξία έχει ως βασική προτεραιότητα να καταστήσει το περιεχόμενου του διαδικτύου (Παγκοσμίου Ιστού) προσβάσιμο, είναι διότι για να οδηγηθεί ο Ιστός στο μέγιστο των δυνατοτήτων του θα πρέπει να προάγει την υψηλή χρηστικότητα του περιεχομένου του χωρίς αποκλεισμούς. Η ρήση του επινοητή του διαδικτύου και νυν Διευθυντή του W3C Tim Berners-Lee3, ο οποίος για την συγκεκριμένη προσφορά του έχει λάβει πολλές τιμητικές διακρίσεις, μεταξύ πολλών άλλων και εκείνης του Ιππότη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας (2004) και το Παράσημο Εξαίρετων Υπηρεσιών (Order of Merit) από την Βασίλισσα της Αγγλίας το 2007, αναφέρει: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «Η δύναμη του Παγκόσμιου Ιστού είναι η καθολικότητά του. Η πρόσβαση από όλους ανεξαρτήτως αναπηρίας είναι ένα πολύ σημαντικό ζήτημα.» Tim Berners-Lee [Τέλος του πλαισίου]. Η συγκεκριμένη πολιτική δεν αποτελεί μόνο ιδεολογική προσέγγιση για την υποβοήθηση της εξάλειψης του ηλεκτρονικού αποκλεισμού (ηλεκτρονική ένταξη – e-inclusion) που προωθεί στη θεωρία την ισότητα των ευκαιριών και την προσωποποιημένη πρόσβαση βάσει των δεξιοτήτων των πολιτών στα προϊόντα των ΤΠΕ. Αντιθέτως, η προσβασιμότητα και ευχρηστία του διαδικτύου προάγει στην πράξη τη δυνατότητα χρήσης των υπηρεσιών και των εφαρμογών και για μία συγκεκριμένη ομάδα πολιτών για την οποία τα στατιστικά στοιχεία τεκμηριώνουν ότι αποτελεί αριθμητικά σημαντικό κομμάτι του παγκοσμίου πληθυσμού και επομένως της ελεύθερης αγοράς, με αγοραστική δύναμη και επαγγελματικές δυνατότητες. Βάσει των δημοσιευμένων στατιστικών στοιχείων του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας, (World Health Organization - WHO) και άλλων ερευνών: • Περίπου 37 εκατομμύρια ανθρώπων παγκοσμίως έχουν τύφλωση [WHO, 2006a]. • Περίπου 124 εκατομμύρια ανθρώπων έχουν μειωμένη όραση [WHO, 2006a]. • Περισσότερα από 161 εκατομμύρια ανθρώπων αντιμετωπίζουν προβλήματα στην όραση [WHO, 2006a]. • Ποσοστό 5-8% των ανδρών αντιμετωπίζουν προβλήματα δυσχρωματοψίας [WHO, 2006a]. • Περίπου 278 εκατομμύρια ανθρώπων αντιμετωπίζουν προβλήματα κώφωσης ή μερικής απώλειας ακοής και στα δύο αυτιά [WHO, 2006b], αρκετοί από τους οποίους χρησιμοποιούν περιορισμένο λεξιλόγιο [Goldin-Meadows and Mayberry, 2001]. • Πάνω από 6,8 εκατομμύρια πολιτών (ποσοστό 2,5%) στις Η.Π.Α. έχουν περιορισμένη δυνατότητα κίνησης των άνω άκρων [UCSF, 2007]. • Περίπου 7% του πληθυσμού των Η.Π.Α. έχει μαθησιακές δυσκολίες και νοητικούς περιορισμούς [Braddock and Parish, 2002]. Αντίστοιχα στη Μ. Βρετανία, στην ίδια κατηγορία εντάσσεται το 2% του πληθυσμού [Foundation for People with Learning Disabilities, 2007]. • Ένας στους πέντε πολίτες στην Ε.Ε. είναι ηλικιωμένος [Cronos database, 2009] και αντιμετωπίζει δυσκολία χρήσης των ηλεκτρονικών υπηρεσιών. • Σύμφωνα με τα δημογραφικά στοιχεία της COCOM (Επιτροπή Επικοινωνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης) το 2005 εκτιμούνταν ότι μέχρι το 2020, το 27% του πληθυσμού της Ε.Ε. θα είναι ηλικίας μεγαλύτερης των 60 ετών, εκ των οποίων το 9% θα είναι πάνω από 75 χρονών. • Τέλος, υπολογίζεται ότι το 10-15% περίπου του ευρωπαϊκού πληθυσμού σήμερα αποτελείται από άτομα με κάποιου είδους ειδικές ανάγκες. Όσον αφορά την Ελλάδα: • Στην απογραφή πληθυσμού του 1991 (ΕΣΥΕ) καταγράφηκαν συνολικά 267.003 αμεα, οι μισοί περίπου από τους οποίους είναι χρόνια πάσχοντες (π.χ. καρδιοπαθείς, νεφροπαθείς, καρκινοπαθείς, κλπ.). Το 87% των αμεα που καταγράφηκαν διαβιούν σε νοικοκυριά, ενώ το υπόλοιπο 13% διαβιεί σε συλλογικές κατοικίες. • Στο πλαίσιο της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού το β’ τρίμηνο του 2002, το ποσοστό του πληθυσμού της χώρας που έχει κάποια αναπηρία ή αντιμετωπίζει κάποιο πρόβλημα υγείας αγγίζει το 18,2%, ενώ περισσότερα από τα μισά άτομα βρίσκονται σε ηλικίες άνω των 65 ετών. Η πλειοψηφία των πολιτών που ανήκουν στις προαναφερθείσες κατηγορίες χρησιμοποιεί κάποιου είδους υποστηρικτική τεχνολογία προκειμένου να χρησιμοποιήσει αποδοτικά τον υπολογιστή και να πλοηγηθεί στο διαδίκτυο. Αυτό διότι αναλόγως της αναπηρίας, ορισμένοι εκ των χρηστών δεν μπορούν να δουν, ή να ακούσουν, ή να κινήσουν αποδοτικά τα άνω άκρα τους, ή ενδέχεται να μην μπορούν να επεξεργαστούν εύκολα ορισμένους τύπους πληροφοριών, ή ακόμα να έχουν δυσκολίες ανάγνωσης ή κατανόησης των κειμένων. Επιπλέον όμως των πολιτών αυτών, που θεωρούνται άτομα με αναπηρία βάσει των ορισμών του WHO ή άλλων οργανισμών, υπάρχουν άλλοι «αρτιμελείς» χρήστες οι οποίοι: • Δεν έχουν ή για κάποιο λόγο δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν αποδοτικά πληκτρολόγιο ή ποντίκι. • Έχουν οθόνη απεικόνισης κειμένου, μικρή οθόνη (π.χ., παλαιάς τεχνολογίας κινητά τηλέφωνα, ψηφιακά ρολόγια, κ.α.) ή αργή σύνδεση με το διαδίκτυο, και επομένως δεν μπορούν να προσπελάσουν εικόνες στατικές ή με κίνηση. • Επιθυμούν να λαμβάνουν πληροφορίες μόνο σε κειμενική μορφή λόγω υψηλών χρεώσεων σε τέλη κινητής τηλεφωνίας. • Δεν μπορούν να μιλήσουν ή να ακούσουν διότι βρίσκονται σε θορυβώδες περιβάλλον. • Βρίσκονται σε συνθήκες στις οποίες τα μάτια, τα αυτιά ή τα χέρια τους είναι απασχολημένα (π.χ. οδήγηση). • Έχουν μια παλιά έκδοση φυλλομετρητή ή ένα διαφορετικό λειτουργικό σύστημα από τα συνήθη της αγοράς που δεν υποστηρίζει λύσεις μίας «κλειδωμένης» τεχνολογικής πλατφόρμας. Οι χρήστες αυτοί παρότι δεν θεωρούνται αμεα, θα μπορούσε κατά μία ευρύτερη έννοια να θεωρηθεί ότι αλληλεπιδρούν σε ορισμένες περιπτώσεις με ένα παρόμοιο τρόπο με εκείνο ορισμένων κατηγοριών αναπήρων. Επομένως, η κατανόηση των προβλημάτων αλληλεπίδρασης με το διαδίκτυο των αμεα μπορεί να προσφέρει πλεονεκτήματα και σε αυτούς, ανεβάζοντας κατά πολύ τα στατιστικά των ωφελουμένων τελικών χρηστών. 1.2 Η Καθολική Πρόσβαση Ένας ορισμός για την καθολική πρόσβαση δίνεται στη «Μελέτη με αντικείμενο την Καθολική Πρόσβαση και Ισότιμη Συμμετοχή Ατόμων με Αναπηρίες (ΑμεΑ) στην Κοινωνία της Πληροφορίας»4. Βάσει αυτού: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «Η έννοια της καθολικής πρόσβασης σε προϊόντα και υπηρεσίες της ΚτΠ στηρίζεται τις αρχές του καθολικού σχεδιασμού τις οποίες και εξειδικεύει στα πλαίσια της επερχόμενης ΚτΠ. Συγκεκριμένα, προϋποθέτει την εκ των προτέρων ανάλυση και οριοθέτηση της προσβασιμότητας ως σχεδιαστικού στόχου, που επιτυγχάνεται με τη χρήση τεχνικών και εργαλείων που προσδίδουν στο τελικό προϊόν ή υπηρεσία την ικανότητα να ανταποκρίνεται σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον χρήσης. Με άλλα λόγια το τελικό προϊόν είναι κατασκευασμένο με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορεί να αναγνωρίζει την εκάστοτε απαίτηση και να πραγματοποιεί προσαρμογές που να το καθιστούν προσβάσιμο και εύχρηστο στο συγκεκριμένο περιβάλλον χρήσης.» [Τέλος του πλαισίου]. Ο τρόπος εφαρμογής του ορισμού της Καθολικής Πρόσβασης (ή Σχεδίασης για Όλους) στην πράξη αποτελεί συχνά σημείο τριβής μεταξύ μηχανικών, πολιτικών, σχεδιαστών και γενικότερα ατόμων που γνωρίζουν εκ του μακρόθεν τα προβλήματα της καθημερινότητας που αντιμετωπίζουν τα αμεα, εφόσον οι συζητήσεις πραγματοποιούνται κυρίως υπό το πρίσμα της οικονομικής (επ-) ωφέλειας ενός έργου. Γενικά, τεκμηριώνεται ότι η υιοθέτηση των αρχών της Σχεδίασης για Όλους από την έναρξη σχεδιασμού ενός έργου συνεπάγεται τη μεγιστοποίηση της πιθανής χρήσης του. Όμως το βασικό επιχείρημα των πολέμιων της εισαγωγής τεχνικών προδιαγραφών είναι συνήθως η αύξηση του κόστους ανάπτυξης. Υπό το συγκεκριμένο πρίσμα και με δεδομένο ότι τα αμεα αποτελούν ένα ποσοστό της τάξεως του 10%, το επιφανειακό ερώτημα που τίθεται είναι το εάν ωφελεί οικονομικά έναν κατασκευαστή να επαυξήσει το κόστος κατά 10% (που στην περίπτωση εκ των υστέρων προσαρμογών ανεβαίνει ακόμα και στο 100%) προκειμένου να εξυπηρετήσει και τις συγκεκριμένες κατηγορίες τελικών χρηστών, ήτοι για μία αύξηση 10% του κέρδους. Με αυτό το «σκεπτικό» βεβαίως παραγνωρίζεται η αξία της Σχεδίασης για Όλους, εφόσον λαμβάνοντας υπόψη από τον αρχικό σχεδιασμό τις πολυποίκιλες ιδιαιτερότητες χρήσης, εξυπηρετούνται εν τέλει όλοι οι τελικοί χρήστες ανεξαιρέτως. Η συγκεκριμένη σχεδιαστική προσέγγιση έχει ως επίκεντρο τον χρήστη για την παροχή προϊόντων που μπορούν να αντιμετωπίσουν αυτόματα, ή με συμβατή υποβοήθηση, ένα μεγάλο φάσμα ικανοτήτων, δεξιοτήτων, απαιτήσεων και προτιμήσεων. Εν τέλει, το αποτέλεσμα της συγκεκριμένης προσέγγισης επιτυγχάνει υψηλό επίπεδο ευχρηστίας, χωρίς να αποτελεί η χρήση από αμεα σχεδιαστικό αυτοσκοπό παρά αναγνώριση ότι η προσέγγιση αυτή προσφέρει λύσεις προς όφελος της ευχάριστης και ανεμπόδιστης αλληλεπίδρασης από τον τελικό χρήστη, και μάλιστα σε διαφορετικά περιβάλλοντα χρήσης. Επειδή στην πράξη όμως είναι εξαιρετικά δύσκολο να καλυφθούν όλες οι εξατομικευμένες ανάγκες όλων των εν δυνάμει τελικών χρηστών με αναπηρία, έχει οριστεί η έννοια της εύλογης προσαρμογής. Σύμφωνα με το Άρθρο 2 Ορισμοί της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία του Ο.Η.Ε.: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «Εύλογες προσαρμογές σημαίνει οι απαραίτητες και κατάλληλες τροποποιήσεις και ρυθμίσεις, οι οποίες δεν επιβάλλουν ένα δυσανάλογο ή αδικαιολόγητο βάρος, που απαιτούνται σε μια συγκεκριμένη περίπτωση προκειμένου να διασφαλιστούν, για τα αμεα, η απόλαυση ή η άσκηση, σε ίση βάση με τους άλλους, όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών». [Τέλος του πλαισίου]. Παραδείγματα ευλόγων προσαρμογών για την επαύξηση της προσβασιμότητας σε υποδομές (φυσική προσβασιμότητα) αποτελούν οι προσαρμογές των κτιριακών εγκαταστάσεων (π.χ., ανελκυστήρες, ράμπες, τουαλέτες), ακόμα και η τροποποίηση διαδρομών που δυσκολεύουν το άτομο/εργαζόμενο με αναπηρία (π.χ., μεταφορά κυλικείου σε άλλο χώρο ώστε να διευκολύνεται η ταχύτερη πρόσβαση σε αναπηρικό αμαξίδιο). Σε αυτές δυστυχώς τις περιπτώσεις, οι προσαρμογές συνήθως απαιτούν σημαντικούς πόρους, ώστε παρά το ότι η υιοθέτησή τους διευκολύνει όλους ανεξαιρέτως αυτές συνήθως δεν υλοποιούνται. Ευτυχώς όμως στην περίπτωση των ηλεκτρονικών υπηρεσιών τα πράγματα, αναφορικά με το απαιτούμενο κόστος προσαρμογών, είναι συγκριτικά πολύ καλύτερα. Εδώ εύλογη προσαρμογή θεωρείται για παράδειγμα η προσφορά λύσεων που συνεργάζονται αρμονικά με λύσεις υποστηρικτικής τεχνολογίας, δηλαδή κάποιων τεχνικών προσθέτων που διαλειτουργούν με το πρωτύτερα ορθά σχεδιασμένο και κατασκευασμένο προϊόν πληροφορικής. Μάλιστα, η διεθνής βιβλιογραφία για το θέμα τεκμηριώνει ότι υιοθετώντας ορθά προδιαγραφές σχεδίασης από την έναρξη σχεδιασμού ενός προϊόντος πληροφορικής, το επιπρόσθετο κόστος κατασκευής δεν υπερβαίνει το 2-5% ([Sierkowski, 2002], [Clark, 2003], και [Basdekis et al, 2005]). Επομένως, ειδικά για τα έργα πληροφορικής, τα οποία παρεμπιπτόντως έχουν μικρό χρόνο ζωής, δεν υπάρχει λόγος οι Αρχές της Σχεδίασης για Όλους να αγνοούνται με επίφαση το υψηλό κόστος για την υιοθέτησής τους. 1.3 Η Υποστηρικτική Τεχνολογία Η κατανόηση του πως τα αμεα αλληλεπιδρούν με ένα υπολογιστικό σύστημα αποτελεί βασική προϋπόθεση για την κατασκευή προσβάσιμων υπηρεσιών που θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν και από τις συγκεκριμένες κατηγορίες τελικών χρηστών. Όμως, και παρά το ότι τα τελευταία χρόνια η διάδοση των πολιτικών για την προώθηση της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας για να διευκολυνθεί η χρήση των συστημάτων ΤΠΕ από μεγαλύτερο αριθμό ατόμων είναι ολοένα και αυξανόμενη, το πως αυτή «μεταφράζεται» σε τεχνικούς όρους δεν είναι εύκολα αντιληπτό από τους υπευθύνους έργων, τους κατασκευαστές υπηρεσιών ή ακόμα και τους υπευθύνους για τη χάραξη πολιτικής ενός οργανισμού. Στους περισσότερους εξ αυτών είναι γνωστό ότι συγκεκριμένες κατηγορίες ατόμων, όταν χρησιμοποιούν έναν υπολογιστή (π.χ., υπολογιστή γραφείου, φορητή συσκευή, ψηφιακή τηλεόραση), έχουν εγκατεστημένο ένα επιπρόσθετο εξοπλισμό (συσκευές ή λογισμικό), χωρίς όμως να τους είναι σαφής η διάσταση του συγκεκριμένου όρου και πρωτίστως ότι για να λειτουργήσει αποδοτικά αυτός απαιτούνται συγκεκριμένες προδιαγραφές από το προϊόν (το περιεχόμενο) με το οποίο διαλειτουργεί. [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. Ο τελικός χρήστης μπορεί να αλληλεπιδράσει με το προσβάσιμο διαδικτυακό περιεχόμενο με πληθώρα συσκευών. Ο τελικός χρήστης αμεα δεν μπορεί να αλληλεπιδράσει με το μη προσβάσιμο περιεχόμενο με καμία, συμβατή με τις ανάγκες του, συσκευή. [Τέλος του πλαισίου]. Με τον όρο υποστηρικτική τεχνολογία συνήθως ορίζουμε το οποιοδήποτε μέρος εξοπλισμού ή λογισμικού το οποίο προσαρμοζόμενο σε ένα υπολογιστικό σύστημα επαυξάνει ή βελτιώνει τις λειτουργικές δυνατότητες των αμεα. Ο συγκεκριμένος ορισμός περιλαμβάνει μία μεγάλη γκάμα προϊόντων που περιλαμβάνουν συσκευές, λογισμικά, προσθήκες σε προγράμματα, ρουτίνες, ή ακόμα και τις απλές ρυθμίσεις στο λειτουργικό σύστημα ενός υπολογιστή. Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα αναφέρονται συνήθως οι ειδικοί δυαδικοί διακόπτες ή οι οθόνες Braille, επειδή ακριβώς λόγω της μορφής τους είναι απολύτως σαφές ότι πρόκειται για ξεχωριστές και μάλιστα χαρακτηριστικού τύπου συσκευές, οι οποίες συνδέονται με ένα υπολογιστή. Στη συγκεκριμένη όμως κατηγορία ανήκουν αρκετές άλλες κατηγορίες προϊόντων που χρησιμοποιούνται μάλιστα πολύ περισσότερο από τις οθόνες Braille, χωρίς όμως να έχουν την ίδια αναγνωρισιμότητα. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι αναγνώστες οθόνης και οι μεγεθυντές οθόνης, οι συσκευές εισόδου με λειτουργικότητα παρόμοια με εκείνου του κλασσικού ποντικιού (π.χ., χειριστήρια χειρός, ιχνόσφαιρες) και οι ειδικές ρυθμίσεις στον υπολογιστή που προσφέρονται από το λειτουργικό του σύστημα όπως η αλλαγή του μεγέθους μίας γραμματοσειράς ή η αλλαγή του χρώματος του φόντου στην επιφάνεια εργασίας. Το ενδιαφέρον για ορισμένα από αυτά τα προϊόντα είναι ότι ενώ κατασκευάζονται με πρωταρχικό σκοπό την εξυπηρέτηση των αμεα, μπορούν εν τέλει να εξυπηρετήσουν αποδοτικά τον οποιοδήποτε τελικό χρήστη. Ως ένα από τα πολλά παραδείγματα εφαρμογών που πρωτοκατασκευάστηκαν για τη διευκόλυνση των αμεα είναι οι πλοηγοί που εγκαθίστανται πλέον στα αυτοκίνητα, οι οποίοι με χρήση φωνητικών εντολών λαμβάνουν την είσοδο και παρέχουν ηχητικά το αποτέλεσμα (π.χ., απόδοση διαδρομής προς τον οδηγό «στην επόμενη διασταύρωση στρίψτε αριστερά»). Έτσι, εκτός από το περιεχόμενο αυτό καθ’ εαυτό που η υιοθέτηση ορθών προδιαγραφών κατασκευής το καθιστά αξιοποιήσιμο από διαφορετικές συσκευές, ακόμα και η αναζήτηση τρόπων για την αντιμετώπιση των εμποδίων στην πρόσβαση δείχνει να προσφέρει καινοτόμες τεχνολογικές λύσεις που αξιοποιούνται και από το μέσο χρήστη. Τα βοηθήματα αυτά σχεδιάζονται και κατασκευάζονται λαμβάνοντας υπόψη συγκεκριμένους παράγοντες και σενάρια χρήσης που διαφέρουν ανά κατηγορία αναπηρίας. Οι παράγοντες αυτοί συνοπτικά αναφέρονται παρακάτω για τρεις γενικές κατηγορίες αναπηρίας: • Για τα άτομα με κινητικά προβλήματα στα άνω άκρα: * Άτομα με σοβαρά κινητικά προβλήματα στα άνω άκρα που δεν μπορούν να χειριστούν αποδοτικά ούτε το ποντίκι, ούτε το πληκτρολόγιο. Στις περιπτώσεις αυτές ο χρήστης αλληλεπιδρά με τις ψηφιακές υπηρεσίες κυρίως με τη χρήση διακοπτών που ενεργοποιούνται με κίνηση άλλων μερών του σώματος. Το σύστημα του χρήστη ενδεχομένως να έχει παρέχει πληκτρολόγιο οθόνης και λογισμικό σάρωσης οθόνης (scanning), ενώ γίνεται χρήση των αργών πλήκτρων (slow keys) και των εναλλακτικών συσκευών εισόδου, οι οποίες ποικίλουν από πηδάλια ποδών (pedals) έως σφαιρίδια καθοδήγησης (trackballs), διακόπτες (switches) διαφόρων τύπων (Εικόνα 2), κεφαλοδείκτες (head stick) σε οθόνες αφής ή πληκτρολόγια αφής. Επιπρόσθετα χρησιμοποιούνται τεχνολογίες φωνής όπως η χρήση αναγνώρισης ομιλίας (φωνητικών εντολών, αυτόματης υπαγόρευσης), οι οποίες όμως δεν έχουν ακόμα ικανοποιητικά αποτελέσματα στην αναγνώριση της ελληνικής γλώσσας, καθώς και η μετατροπή κειμένου σε ομιλία. Εικόνα 2. Παραδείγματα διακοπτών: Η συσκευή λειτουργεί όπως το γνωστό σε όλους ποντίκι εφόσον επί της ουσίας πρόκειται τα κουμπιά του ποντικιού αλλά με εμφανώς μεγαλύτερη επιφάνεια ενεργοποίησης και εμφανή χρώματα, επιτρέποντας την χρήση τους από άλλα σημεία του σώματος (π.χ., κεφάλι, ώμος). * Άτομα με ελαφρά κινητικά προβλήματα στα άνω άκρα που μπορούν να χειριστούν αποδοτικά το ποντίκι ή ένα τηλεχειριστήριο (joystick) αλλά όχι το πληκτρολόγιο. Εδώ ο χρήστης αλληλεπιδρά μέσω του ποντικιού ή των εναλλακτικών του συσκευών, ενώ το σύστημα του παρέχει πληκτρολόγιο οθόνης για την εισαγωγή δεδομένων. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι διακόπτες χεριών βοηθούν τα άτομα να ελέγχουν το δείκτη στην οθόνη, το κλικ ενεργοποίησης ή και άλλες λειτουργίες του υπολογιστή αλλά κυρίως γίνεται χρήση ειδικών χειριστηρίων (π.χ., ιχνόσφαιρα) (Εικόνα 3) με τα οποία είναι ευκολότερη η εισαγωγή χαρακτήρων. Η περιοχή ευαισθητοποίησης στην επιφάνεια ενός διακόπτη χεριών είναι δυνατόν να ρυθμιστεί και να εκτείνεται από την επιφάνεια που καλύπτει ένα δαχτυλικό αποτύπωμα έως και ολόκληρο το διακόπτη. Εικόνα 3. Παράδειγμα ιχνόσφαιρας: Η συσκευή έχει πολλά κοινά με το γνωστό ποντίκι, αλλά στην ουσία είναι ένα αντεστραμμένο ποντίκι. Αντί να έχει τη μπίλια από κάτω, την έχει από πάνω και ο χρήστης γυρνά απευθείας με τα δάκτυλά του τη μπίλια αντί να κινεί τη συσκευή (ορισμός από δίκτυο [ΕΥΤΕΧΝΟΣ]). • Για άτομα με προβλήματα στην όραση (περιορισμένη όραση, τύφλωση, δυσχρωματοψία, κ.α.): Οι χρήστες χωρίς ή με μειωμένη όραση αντιμετωπίζουν δυσκολίες σε κάθε ενέργεια που προϋποθέτει την αντίληψη της οπτικής απεικόνισης κατά τη διάρκεια της αλληλεπίδρασης με τον υπολογιστή. Για τη λήψη πληροφοριών από ένα πληροφοριακό σύστημα χρησιμοποιούνται ειδικά συστήματα ανάγνωσης οθονών Η/Υ τα οποία αξιοποιούν στο έπακρο το πληκτρολόγιο, όπως μεγεθυντές οθόνης (screen magnifiers), αναγνώστες οθόνης (screen readers) που μετατρέπουν το κείμενο σε συνθετική ομιλία με τη χρήση συνθετών φωνής, καθώς και συσκευές με ειδικό λογισμικό που επιτρέπουν τη μετατροπή ηλεκτρονικού ή μη κειμένου σε κείμενο Braille. Οι τυφλοί χρήστες χρησιμοποιούν την οθόνη Braille (Εικόνα 4) σε συνδυασμό ή όχι με αναγνώστες οθόνης. Τέλος τα άτομα με δυσχρωματοψία, αχρωματοψία ή άλλου τύπου μειωμένη όραση συνήθως αξιοποιούν τις ρυθμίσεις του λειτουργικού συστήματος του υπολογιστή και αλλάζουν το χρώμα, το μέγεθος και το είδος των γραμματοσειρών ή χρησιμοποιούν μεγεθυντές οθόνης και εκδόσεις με μεγαλογράμματη γραφή. Εικόνα 4. Παράδειγμα οθόνης Braille: Η οθόνη Braille είναι μια συσκευή απτικής ανάγνωσης, που συνδέεται με οποιονδήποτε Η/Υ και επιτρέπει την απτική πρόσβαση στα κείμενα σε μορφή Braille σε πραγματικό χρόνο. Χρησιμοποιεί 6 (συνηθέστερο) είτε 8 ακίδες από solenoid ή πιεζοηλεκτρικές και τις περισσότερες φορές διαθέτει και πλήκτρα πλοήγησης (ορισμός από δίκτυο ΕΥΤΕΧΝΟΣ [2]). • Για τα άτομα με διαταραχές της ακουστικής λειτουργίας: στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται οι κωφοί και οι βαρήκοοι. Για τη συγκεκριμένη κατηγορία χρηστών, με συνήθως μειωμένη ικανότητα κατανόησης και σχηματισμού σύνθετων προτάσεων, δεν υπάρχουν ιδιαίτερες συσκευές και βοηθήματα όπως αυτά που αναφέρθηκαν στις προηγούμενες περιπτώσεις. Η υποστήριξη της συγκεκριμένης κατηγορίας τελικών χρηστών προϋποθέτει κυρίως τη διάθεση της ψηφιακής πληροφορίας σε εναλλακτικές μορφές, με υπέρμετρη χρήση αυτοεπεξηγηματικών εικόνων και υποτιτλισμού. Επιπρόσθετα, η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ), όπως συμβαίνει και με τις υπόλοιπες νοηματικές γλώσσες, διαθέτοντας σύστημα κανόνων οπτικο-κινησιακό, δηλαδή βασιζόμενο στην κίνηση των χεριών, τη στάση ή την κίνηση του σώματος και στην έκφραση του προσώπου, αποδίδει μορφολογία και σύνταξη. Για τους συγκεκριμένους χρήστες η αποστολή και λήψη κειμενικής πληροφορίας αποτελεί συνήθη πρακτική επικοινωνίας, ενώ η κειμενοτηλεφωνία (text-telephony) και η εικονοτηλεφωνία (videotelephony) παρέχουν δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ της κοινότητας των κωφών. Σημαντική βοήθεια για τη συγκεκριμένη κατηγορία ατόμων θα αποτελούσε η αυτόματη μετάφραση και χρήση της ΕΝΓ, η έλλειψη όμως ιεραρχικής δομής στη μορφολογία και στο συντακτικό της στερεί τη δυνατότητα ημι-αυτοματοποιημένης μετατροπής κειμενικών προτάσεων σε κινήσεις ρομποτικού διερμηνέα (Εικόνα 5). Εικόνα 5. Παράδειγμα ηλεκτρονικού λεξικού νοημάτων με βιντεοσκοπημένα λήμματα στη διαδικτυακή πύλη για Άτομα με Αναπηρία του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Επιπλέον της απεικόνισης λημμάτων με τη χρήση βίντεο, η χρήση χρωμάτων βοηθά στην καλύτερη κατανόηση και το συσχετισμό περιοχών λειτουργικότητας. Η συγκεκριμένη τεχνική βοηθά και τους τελικούς χρήστες με ελαφριές νοηματικές δυσλειτουργίες ή εκείνους που λόγω γήρανσης δυσκολεύονται στην απομνημόνευση και στο συσχετισμό περιοχών (Εικόνα 6). Εικόνα 6. Παράδειγμα πύλης κατασκευασμένης υιοθετώντας τις Αρχές Σχεδίασης για Όλους. Η προσβάσιμη διαδικτυακή πύλη ΑμεΑNet, του Πανελληνίου Συνδέσμου Τυφλών (ΠΣΤ). Περισσότερες κατηγορίες βοηθημάτων για τις βασικότερες αναπηρίες περιέχονται στον ιστοχώρο του δικτύου [Εύτεχνος] και σε ιστοχώρο5 του Εργαστήριου Φωνής και Προσβασιμότητας του Τμήματος Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών του Πανεπιστημίου Αθηνών. 1.4 Η Αποδοτική Αξιοποίηση των Αρχών της Σχεδίασης για Όλους Η ύπαρξη και η χρήση υποστηρικτικής τεχνολογίας από μόνη της δεν αποτελεί πανάκεια για τα προβλήματα πρόσβασης των αμεα στις ηλεκτρονικές υπηρεσίες. Προκειμένου τα προϊόντα και το λογισμικό υποστηρικτικής τεχνολογίας να λειτουργήσουν προς όφελος του τελικού χρήστη, θα πρέπει η αρχική κατασκευή της ηλεκτρονικής υπηρεσίας (διεπαφή και περιεχόμενο) να πληροί συγκεκριμένες τεχνικές προδιαγραφές ώστε αυτά τα στοιχεία να αναγνωρίζονται, να γίνονται κατανοητά και να μπορούν να διαλειτουργήσουν αρμονικά με αυτές τις λύσεις. Κατά αναλογία με την κίνηση ενός αναπηρικού αμαξιδίου, εάν η ράμπα στην οποία κινείται έχει κλίση μεγαλύτερη από 15 μοίρες τότε το όποιο αναπηρικό αμαξίδιο, πλην εκείνων που διαθέτουν μηχανισμό με ισχυρό κινητήρα, είναι σχεδόν αδύνατο να προχωρήσει. Επομένως, για να διασφαλιστεί η βέλτιστη χρήση των λύσεων υποστηρικτικής τεχνολογίας θα πρέπει όλη η αλυσίδα κατασκευής να προνοεί για την τεχνική αρτιότητα κατασκευής της υπηρεσίας. Ειδάλλως, όποια λύση και εάν εφαρμοστεί δεν θα αποδώσει. Ακριβώς για αυτό το λόγο απαιτείται η υιοθέτηση συγκεκριμένων αρχών και οδηγιών από το αρχικό στάδιο σχεδιασμού, οι οποίες λαμβάνουν υπόψη τα διαφορετικά σενάρια χρήσης των αμεα. Για το σκοπό έχει καθιερωθεί διεθνώς η χρήση των αρχών της Σχεδίασης για Όλους, από όπου έχουν προκύψει τεχνικές οδηγίες που βρίσκουν εφαρμογή σε διαφορετικά συστήματα και τεχνολογίες. Βάσει των αρχών αυτών, η προσβασιμότητα και η ευχρηστία αποτελεί σχεδιαστικό στόχο που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη από τα αρχικά στάδια σχεδιασμού ενός προϊόντος ή μίας υπηρεσίας, προκειμένου αυτές να επιτευχθούν με το ελάχιστο επιπρόσθετο κόστος. Η χρήση τους προσδίδει στο τελικό προϊόν ή την υπηρεσία την ικανότητα να ανταποκρίνεται σε συγκεκριμένες απαιτήσεις, αναλόγως το περιβάλλον χρήσης. Η αξία των συγκεκριμένων αρχών έχει διαπιστωθεί στην πράξη. Η αξία όμως αυτή είναι ακόμα μεγαλύτερη όταν οι αρχές αυτές εφαρμόζονται σε πρώιμο στάδιο και ορθά, συμβάλλοντας καθοριστικά στο ότι το τελικό προϊόν κατασκευής συλλειτουργεί αποδοτικά με τις προαναφερθείσες λύσεις (π.χ., η λειτουργικότητα μίας εφαρμογής να ενεργοποιείται χωρίς κατά ανάγκη τη χρήση ποντικού, ο αναγνώστης οθόνης να μπορεί να προφέρει ένα μενού επιλογών μίας διαδικτυακής πύλης). Η αποδεδειγμένη της αξία την έχει καταστήσει σημείο αναφοράς και πλέον αναφέρεται σε όλα τα επίσημα έγγραφα πολιτικής για τη διασφάλιση της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας [ICT Standards Board, 2008]. Παρά όμως τη διαχρονική δημοσίευση των ωφελημάτων που προκύπτουν από την ορθή υιοθέτηση συγκεκριμένων τεχνικών, οι εταιρίες πληροφορικής εξακολουθούν να αγνοούν αυτά τα οφέλη. Συχνά οι κατασκευαστές διαδικτυακών υπηρεσιών συναντούν την πρόκληση να προσφέρουν προσβάσιμο περιεχόμενο. Όμως είτε επειδή δεν το έχουν επιχειρήσει ποτέ στο παρελθόν, είτε επειδή απαιτείται η εξ’ αρχής εκμάθηση τεχνικών κατασκευής, είτε επειδή ο χρόνος κατασκευής αυξάνεται συμπαρασύροντας και το συνολικό κόστος, συνήθως οι όποιες καλές αρχικές σκέψεις στο τέλος δεν μετουσιώνονται σε απτά αποτελέσματα. Σύμφωνα με αποτελέσματα ερευνών, όταν η υιοθέτηση των αρχών της Σχεδίασης για Όλους πραγματοποιείται από τα πρώιμα στάδια σχεδιασμού, τότε το συνολικό κόστος δεν είναι απαγορευτικό. Σε διαφορετική περίπτωση το κόστος ανεβαίνει κατακόρυφα εφόσον ο κατασκευαστής θα πρέπει να προβεί σε ριζικές αλλαγές που ενδεχομένως κοστίζουν περισσότερο από την επανακατασκεύη μίας ψηφιακής υπηρεσίας. [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. Το κόστος υιοθέτησης προδιαγραφών ηλεκτρονικής προσβασιμότητας για το περιεχόμενο του διαδικτύου κυμαίνεται σε ένα επιπλέον 20% - 30% του αρχικού προϋπολογισμού του έργου που αφορά τη σχεδίαση, εφόσον υπάρχει η σχετική τεχνογνωσία και η διαδικασία εφαρμογής ξεκινήσει από τα πρώιμα στάδια σχεδιασμού [Basdekis et al, 2005]. Η εφαρμογή των προδιαγραφών εκ των υστέρων, εκτός από επιζήμια μπορεί και να μην είναι τεχνικά εφικτή, με αποτέλεσμα τις περισσότερες των περιπτώσεων να είναι αποδοτικότερη η ανακατασκευή εκ του μηδενός [Clark, 2003]. [Τέλος του πλαισίου]. Οι αρχές της Σχεδίασης για Όλους αν και δεν ορίζουν απολύτως συγκεκριμένες τεχνικές οδηγίες κατασκευής, γεννούνται από την ανάγκη επίλυσης συγκεκριμένων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν όλοι οι άνθρωποι στην αλληλεπίδραση με δομές φυσικές ή ηλεκτρονικές. Θα έλεγε κανείς ότι οριοθετούν το πλαίσιο στο οποίο γεννιούνται τεχνικές προδιαγραφές και πρότυπα κατασκευής. Βασιζόμενοι σε αυτές, αρκετοί οργανισμοί και χώρες έχουν κατασκευάσει τεχνικές οδηγίες (π.χ., το See it right του Royal National Institute of Blind People6, το ADA Accessibility Guidelines for Buildings and Facilities7 του Υπουργείου Δικαιοσύνης των Η.Π.Α, κ.α.). Σε αντίθεση με τις τεχνικές για τη διευκόλυνση των αμεα που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή κτιρίων και τη διαμόρφωση χώρων προς διευκόλυνση της φυσικής προσβασιμότητας (π.χ. ράμπες με κατάλληλη κλίση για την κάλυψη υψομετρικών διαφορών, διάδρομοι με κατάλληλο μήκος, ανελκυστήρες με πλάτος θύρας και θαλάμου κατάλληλο για χρήση από άτομα με αμαξίδια), που έχουν προκύψει παρατηρώντας εκ των υστέρων τα όποια προβλήματα, οι οδηγίες για τις ηλεκτρονικές υπηρεσίες κατασκευάζονται προσπαθώντας να επιλύσουν προβλήματα στην πρόσβαση σε υπηρεσίες του παρόντος αλλά και του μέλλοντος. Η διαφορά σε αυτές τις δύο προσεγγίσεις μπορεί εύκολα να γίνει κατανοητή. Η ανάγκη για επίλυση προβλημάτων πρόσβασης σε κτήρια, πεζοδρόμια, πάρκα και γενικά κοινόχρηστους χώρους, αντιμετωπίζεται με συστηματικό τρόπο εδώ και αρκετές δεκαετίες ή και αιώνες σε ορισμένες αναπτυγμένες χώρες, με αποτέλεσμα την κατασκευή κοινά αποδεκτών κανόνων και σχεδιαστικών προτύπων που αποτελούν πλέον κουλτούρα στην κατασκευή υποδομών. Το πρόβλημα σε αυτές τις περιπτώσεις είναι ότι προκειμένου να αρθεί το όποιο εμπόδιο δεν λήφθηκε υπόψη κατά τη σχεδίαση απαιτείται ένα σημαντικό κόστος για τη νέα κατασκευή. Για παράδειγμα, η επανατοποθέτηση ανελκυστήρα με σημαντικά αυξημένες διαστάσεις που δεν έχουν προβλεφτεί στα αρχικά σχέδια, ώστε να είναι δυνατή η χρήση του και από άτομο σε αμαξίδιο απαιτεί, επιπλέον της όποιας κατασκευής, σημαντικά κόστη για την χειρουργικού τύπου καταστροφή τοίχων, δαπέδων και άλλων υποδομών, που τις περισσότερες φορές δεν είναι ρεαλιστικά εφικτή. Σε κάθε περίπτωση όμως ο συγκεκριμένος τρόπος προσέγγισης (της δοκιμής και του λάθους - trial and error) έχει προσφέρει γνώση και κατασκευαστικές οδηγίες που τηρούμενες προσφέρουν λύσεις. Στις ψηφιακές κατασκευές του διαδικτύου τα πράγματα διαφέρουν σημαντικά όσον αφορά το κόστος ανακατασκευών έναντι εκείνων των φυσικών υποδομών. Στο ψηφιακό κόσμο οι όποιες κατασκευές έχουν σχετικά μικρό χρόνο ζωής, συγκρινόμενο με εκείνο ενός κτιρίου. Ως εξελικτικό προϊόν του συγκεκριμένου κλάδου το διαδίκτυο, διαθέτει και αυτό με τη σειρά του ψηφιακές υποδομές οι οποίες εξελίσσονται, όσον αφορά τα δομικά τους στοιχεία, και ανακατασκευάζονται περίπου κάθε τρία με πέντε έτη. Επομένως, και παρά το ότι δεν έχει επικρατήσει καθολικά η άποψη ότι τελικοί χρήστες των διαδικτυακών υπηρεσιών μπορεί να είναι και αμεα, από την χρονική στιγμή της διαπίστωσης του τι προβλήματα προκαλεί στην πρόσβαση μία ψηφιακή υπηρεσία μέχρι την ενδεχόμενη επιδιόρθωσή της, μπορεί να έχει μεσολαβήσει χρονικά η ολοκληρωτική ανακατασκευή της, η οποία να παρουσιάζει τα ίδια ή ακόμα και επιπρόσθετα εμπόδια στην πρόσβαση. Αυτός ο μικρός χρόνος ζωής έχει αποτελεί έναν από τους βασικότερους παράγοντες για την υιοθέτηση διαφορετικής προσέγγισης σε σχέση με εκείνης που ακολουθείται στις φυσικές υποδομές. Η κατασκευή τεχνικών οδηγιών κατασκευής για την ηλεκτρονική προσβασιμότητα δεν στηρίζεται στην εκ των υστέρων πειραματικά διαπιστωμένη ανάγκη αντιμετώπισης συγκεκριμένων εμποδίων προσπελασιμότητας, όπως συμβαίνει με τα εμπόδια της φυσικής προσβασιμότητας των υποδομών. Αντιθέτως, αξιοποιώντας τεχνολογικά εργαλεία και με οδηγό την υπόθεση εργασίας του τι προβλήματα μπορεί ενδεχομένως να δημιουργήσει μία σχεδιαζόμενη ηλεκτρονική υπηρεσία σε αμεα πριν αυτή καν κατασκευαστεί, προσφέρονται μεθοδολογίες κατασκευής, οδηγίες αξιολόγησης για έλεγχο του τελικού αποτελέσματος, με σκοπό όλα αυτά τα εργαλεία να μπορούν να εφαρμοστούν ακόμα και σε πρώιμα επίπεδα σχεδιασμού, όπου μία υπηρεσία είναι απλά αποτυπωμένη σε ένα κομμάτι χαρτί (a priori προσέγγιση). [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. Για την κατασκευή τεχνικών οδηγιών με αντικείμενο την ηλεκτρονική προσβασιμότητα ισχύει: «Το προλαμβάνειν καλύτερο του θεραπεύειν» Ιπποκράτης ο Κώος 460 - 370 π.Χ. [Τέλος του πλαισίου]. Η εκ των προτέρων αντιμετώπιση των εμποδίων για την επίτευξη προσβασιμότητας δεν πηγάζει μόνο από την ανάγκη να ληφθούν υπόψη οι όποιες πρόνοιες πριν την κατασκευή και μετέπειτα αξιολόγηση του ορατού (στη χρήση) αποτελέσματος, με το όποιο επιπλέον κόστος επανασχεδιασμού. Κρίσιμος παράγοντας στο συγκεκριμένο κλάδο αποτελεί ο υψηλός βαθμός καινοτομίας, εξαιτίας του οποίου και πάλι οδηγούμαστε σε μικρή διάρκεια ζωής ενός λογισμικού ή μίας ηλεκτρονικής υπηρεσίας. Μέχρι λοιπόν να επανασχεδιαστούν και να κατασκευαστούν οι όποιες συμπληρωματικές εκ των υστέρων λύσεις για την αντιμετώπιση προβλημάτων πρόσβασης, καινούργιες κατασκευαστικές τεχνικές έχουν ήδη εφευρεθεί ή καινούργιες απαιτήσεις λειτουργικότητας έχουν προστεθεί. Για το λόγο αυτό, οι όποιες οδηγίες είναι συνήθως τεχνολογικά ουδέτερες (technology-neutral) ώστε να μπορούν να εφαρμόζονται από τους κατασκευαστές χωρίς ανάγκη συνεχών ενημερώσεων (π.χ., το Section 508 του US Rehabilitation Act8 του Κογκρέσου των Η.Π.Α. ισχύει από το 1998). 1.5 Η Χρήση των Προτύπων Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας στη Νομοθεσία Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων στην αλληλεπίδραση των αμεα με εφαρμογές πληροφορικής και ειδικότερα με διαδικτυακές υπηρεσίες, από το τέλος της δεκαετίας του ‘90 είναι διαθέσιμες διεθνώς αναγνωρισμένες τεχνικές προδιαγραφές κατασκευής, που εφαρμοζόμενες τις καθιστούν κατά το δυνατό εύχρηστες και προσβάσιμες. Παρότι η αντιμετώπιση προβλημάτων σχετικών με την προσβασιμότητα των ηλεκτρονικών υπηρεσιών είναι πολύ πιο σύγχρονη εκείνης της αντιμετώπισης των εμποδίων στις φυσικές υποδομές, για τους κατασκευαστές ηλεκτρονικών υπηρεσιών ήδη προσφέρονται πλήθος βοηθημάτων που τους βοηθούν στη μεθοδολογία κατασκευών με επαυξημένη ευχρηστία και προσβασιμότητα. Αυτά τα τεχνικά βοηθήματα έχουν τη μορφή σχεδιαστικών κανόνων, οδηγιών και συστάσεων, που απευθύνονται κυρίως προς τους κατασκευαστές λογισμικού και υπηρεσιών. Ενδεικτικές οι προσπάθειες που κατεβλήθησαν και συνεχίζουν να καταβάλλονται σε επίπεδο φορέων τυποποίησης όπως του Διεθνούς Οργανισμού Προτύπων (ISO) και του CEN/CENELEC, βιομηχανικών κοινοπραξιών όπως το World Wide Web Consortium (W3C) αλλά και εθνικών φορέων όπως οι BSI στη Μεγάλη Βρετανία, ANSI στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και DIN στη Γερμανία. Ο θετικός ρόλος των προτύπων γενικά συνίσταται στο ότι δρουν ως καταλύτες για τη διασφάλιση της ποιότητας των προϊόντων, στη θέσπιση κανόνων και κριτηρίων συμβατότητας μεταξύ προϊόντων και υπηρεσιών, καθώς και στην αποτροπή του αποκλεισμού συγκεκριμένων ομάδων του πληθυσμού. Ειδικά στην περίπτωση της πρόσβασης των αμεα στο περιεχόμενο του διαδικτύου, η χρήση των προτύπων βοηθά στην κατανόηση των απαιτήσεων των χρηστών αυτών, προσφέροντας συγκεκριμένες κατευθύνσεις σε θέματα σχεδιασμού και υλοποίησης. Επειδή δε η χρήση προτύπων φαίνεται να αποδίδει στην πράξη, αρκετά Κράτη τα έχουν εντάξει σε εκτελεστικούς νόμους και κανονιστικά πλαίσια, ώστε η ποιότητα του επιπέδου προσβασιμότητας να είναι ελέγξιμη με διάφανο και επιστημονικά τεκμηριωμένο τρόπο. Ενδεικτικά παραδείγματα Κρατών όπου στη νομοθεσία γίνεται χρήση τεχνικών προτύπων αποτελούν: • Στην Αυστραλία το «Disability Discrimination Act 19929», το οποίο εξειδικεύεται με τα κείμενα «The Guide to Minimum Website Standards» και «The Guide to Minimum Website Standards – Accessibility». • Στον Καναδά το «Canadian Human Rights Act of 197710», το οποίο εξειδικεύεται με το «Government of Canada Internet Guide». • Στις Η.Π.Α το «U.S. Rehabilitation Act of 197311» (Sections 504 και 508) και το “The Americans with Disabilities Act of 199012” (ADA). Στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.), παρά το ότι δεν παράγονται νομοθετήματα αλλά οδηγίες και ψηφίσματα με δεσμευτικό για τα Κράτη-Μέλη χαρακτήρα, στο άρθρο 31 του ψηφίσματος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με την ανακοίνωση της Επιτροπής “eEurope 2002: Προσβασιμότητα στις δημόσιες ιστοθέσεις και στο περιεχόμενό τους”13, γίνεται αναφορά σε συγκεκριμένο πρότυπο και καλούνται τα Κράτη-Μέλη να το υιοθετήσουν, ενώ βρίσκεται σε εξέλιξη η κατασκευή σχετικής οδηγίας για την προσβασιμότητα των δημόσιων ιστοτόπων. Σε επίπεδο Κρατών-Μελών της Ε.Ε., υπάρχουν αρκετά παραδείγματα χωρών οι οποίες, ειδικά για την περίπτωση του διαδικτύου, έχουν θεσπίσει εθνική νομοθεσία όπου διασφαλίζεται η προσβασιμότητά του με χρήση συγκεκριμένων προτύπων που βασίζονται στις «Οδηγίες για την προσβασιμότητα του περιεχομένου του Παγκοσμίου Ιστού» (WCAG) του W3C: • Στην Αυστρία το E-Government Act της 1η Μαρτίου 2004 και το οποίο απαιτεί μέχρι την 1η Ιανουαρίου 2008 οι δημόσιοι διαδικτυακοί τόποι να πληρούν την έκδοση 1 του προτύπου. • Στην Ιταλία ο Νόμος «Stanca Αct». • Στην Ιρλανδία το «Disability Act» του 2005 (Section 28). • Στη Γερμανία το «Social book IX and Behindertengleichstellungsgesetz - Equal Opportunities for Disabled People Act», • Στην Ισπανία το «Accessibility for elderly and disabled persons to information provided by electronic media» και το «Legislación Española sobre Accesibilidad para la Sociedad de la Información». • Στο Ηνωμένο Βασίλειο το «Disability Discrimination Act» και το πρόσφατο «Equality Act 2010». • Στην Πορτογαλία ο Νόμος RCM97/99 «Accessibility of Public Administration Web Sites for Citizens with Special». • Στη Φιλανδία το πρότυπο αυτό έχει συμπεριληφθεί στο κείμενο JHS 129 «Guidelines for Designing Web Services in the Public Administration, Ministry of the Interior, December 2000», το οποίο αποτελεί οδηγό για όλες τις δημόσιες ηλεκτρονικές υπηρεσίες. Γενικά, ως παρεμβατικός μηχανισμός, τα πρότυπα μπορούν να παρέχουν ένα συστηματικό και ενιαίο τρόπο για την πιστοποίηση του επιπέδου της ποιότητας για ένα προϊόν πληροφορικής. Επιπλέον όμως μπορούν να χρησιμοποιηθούν και ως ένα αξιοποιήσιμο μέτρο για την πρακτική αποτύπωση του εάν μία διαδικτυακή υπηρεσία είναι εν τέλει προσβάσιμη ή όχι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας αξιοποίησης των προτύπων ηλεκτρονικής προσβασιμότητας στη δικονομία αποτελεί η περίπτωση της αγωγής του κου Maguire εναντίον της Οργανωτικής Επιτροπής των Ολυμπιακών Αγώνων του Σύδνεϋ (1999). Στην περίφημη πλέον αγωγή, η οποία κατατέθηκε στις 7 Ιουνίου του 1999 στην Αυστραλιανή Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (HREOC), ο κος Maguire ο οποίος είναι εκ γενετής τυφλός, διαμαρτυρήθηκε για το ότι ο επίσημος ιστοχώρος των Ολυμπιακών Αγώνων δεν ήταν προσβάσιμος σε αυτόν και για το ότι το μέρος στο οποίο πραγματοποιείτο η πώληση ηλεκτρονικών εισιτηρίων για τους αγώνες δεν υπήρχαν οδηγίες σε εκτύπωση Braille για το πως θα μπορούσε κάποιος να δώσει εντολή για αγορά εισιτηρίων (σε αυτόματο μηχάνημα). Για την αποσαφήνιση του δικαίου της συγκεκριμένης διαμαρτυρίας, διετάχθη από την επιτροπή να πραγματοποιηθεί έλεγχος αναφορικά με τη συμμόρφωση του ιστοχώρου έναντι των προτύπων ηλεκτρονικής προσβασιμότητας που ίσχυαν εκείνη τη χρονική στιγμή στην Αυστραλία. Ως αποτέλεσμα, επειδή ο ιστοχώρος βρέθηκε να συμμορφώνεται μερικώς με τις ισχύουσες τεχνικές προδιαγραφές, ο κος Maguire αποζημιώθηκε με το ποσό των 20.000 αυστραλιανών δολαρίων για ζημία [HREOC, 2000]. Βασικό όμως προϊόν της απόφασης αυτής ήταν η υποχρέωση προς την Οργανωτική Επιτροπή των Ολυμπιακών Αγώνων να επανακατασκευάσει τον επίσημο διαδικτυακό τόπο των αγώνων υιοθετώντας όλα τα χαρακτηριστικά προσβασιμότητας, και εφεξής αυτά να τηρούνται. Σημειώνεται ότι από την συγκεκριμένη περίπτωση και μετά, η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή λαμβάνει τα κατάλληλα μέτρα ώστε οι διαδικτυακοί χώροι που αφορούν τους Ολυμπιακούς Αγώνες να είναι προσβάσιμοι. 1.6 Η Ανάγκη για Ανεμπόδιστη Πρόσβαση στο Περιεχόμενο του Διαδικτύου Το παράδειγμα του κου Maguire δεν είναι το μοναδικό στο είδος του, όσον αφορά το ζήλο τον οποίο επιδεικνύουν οι οργανώσεις αμεα ανά τον κόσμο αναφορικά με την αναγκαιότητα τήρησης τεχνικών προδιαγραφών και προσφοράς προσβάσιμων διαδικτυακών υπηρεσιών. Τα τελευταία χρόνια ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός υπηρεσιών περνάνε στη ψηφιακή εποχή και προσφέρονται μέσω του διαδικτύου με τη χρήση πλοηγού (browser). Σε αυτή την περίπτωση, ο τελικός χρήστης εισάγει μία διεύθυνση (URL) στο φυλλομετρητή και κατόπιν αλληλεπιδρά με το περιεχόμενο της ιστοσελίδας που παρουσιάζεται μέσω αυτού. Σε αυτό το σενάριο χρήσης, ο τελικός χρήστης που δεν έχει μεγάλη εμπειρία στη χρήση των ΤΠΕ συνήθως ανταποκρίνεται ευκολότερα σε σχέση με τη χρήση διαφορετικών εφαρμογών, καθώς σε αυτή την περίπτωση καλείται να γνωρίζει τη βασική λειτουργικότητα ενός πλοηγού (που είναι παρόμοια σε αρκετούς διαθέσιμους), και την λειτουργικότητα της διαδικτυακής υπηρεσίας που έχει κοινά χαρακτηριστικά με αρκετές άλλες. Ένας άλλος βασικός παράγοντας για την άνθηση της διάθεσης και χρήσης των διαδικτυακών υπηρεσιών, που προκαλεί με τη σειρά του την απαίτηση χρήσης κατάλληλων τεχνικών προδιαγραφών από τους κατασκευαστές, αποτελεί και η διαθεσιμότητα ασυρμάτων τοπικών δικτύων, γνωστών ως Wireless Fidelity HotSpots (WiFi). Τα συγκεκριμένα δίκτυα αποτελούν σημεία ασύρματης πρόσβασης στο διαδίκτυο σε ολοένα και περισσότερα σημεία σε όλη την Ελλάδα, προσφέροντας την πλέον διαφημιζόμενη παροχή υπηρεσιών ευρυζωνικής σύνδεσης σε δημόσιους κλειστούς ή ανοικτούς χώρους (π.χ., πλατείες, αεροδρόμια, καφετέριες, εστιατόρια, κ.α.). Με την αξιοποίηση τους, ο τελικός χρήστης πλοηγείται (συνήθως δωρεάν) και κάνει χρήση διαδικτυακών υπηρεσιών μέσω και φορητών συσκευών, χωρίς και πάλι να είναι αναγκασμένος να εγκαθιστά συγκεκριμένες εφαρμογές. Το συγκεκριμένο μοντέλο πρόσβασης έχει πλέον επικρατήσει διότι επιτρέπει μεγαλύτερη ελευθερία χρήσης μέσω οποιαδήποτε συσκευής διαθέτει σύνδεση με το διαδίκτυο (π.χ., υπολογιστές γραφείου, υπολογιστές παλάμης, κινητά τηλέφωνα, ψηφιακή τηλεόραση), εφόσον το περιεχόμενο προσφέρεται για χρήση από διαφορετικές συσκευές (Εικόνα 7). Εικόνα 7. Παράδειγμα παρουσίασης της αρχικής σελίδας του προσβάσιμου ιστοχώρου της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) με χρήση διαφορετικών συσκευών, που παράγουν το ίδιο αποτέλεσμα για τον τελικό χρήστη: από τα αριστερά προς τα δεξιά εμφανίζεται η αρχική ιστοσελίδα στην οθόνη υπολογιστή γραφείου (κανονική και έκδοση επαυξημένης προσβασιμότητας) και στην οθόνη κινητού τηλεφώνου. Ο συγκεκριμένος τρόπος πρόσβασης στις υπηρεσίες που παρέχονται μέσω του διαδικτύου όχι μόνο έχει αποκτήσει υψηλή προτεραιότητα, σε σημείο που οι πολίτες αμεα να την αποζητούν σε κάθε έκφανση της καθημερινότητάς τους, αλλά αποτελεί πλέον την αποδοτικότερη μέθοδο για τη διευθέτηση εργασιών με ελαχιστοποίηση του κόστους και του χρόνου που απαιτείται. Στο ένα άκρο αυτής της ολοένα αυξανομένης διασυνδεσιμότητας οι προσφερόμενες υπηρεσίες (του δημοσίου ή του ιδιωτικού τομέα) αρχίζουν να μεταλλάσσονται ολοένα και περισσότερο προς τη ψηφιακή τους μορφή, όπου το αίτημα του κάθε πολίτη-χρήστη των υπηρεσιών διεκπεραιώνεται με την ελάχιστη δυνατή μεσολάβηση του ανθρωπίνου παράγοντα. Στο άλλο άκρο ο πολίτης αμεα, ο οποίος επιζητά και έχει περισσότερη ανάγκη για πρόσβαση διαμέσω των καινούργιων καναλιών ψηφιακής πληροφόρησης, επικοινωνίας, εργασίας και αγορών. Έχει γίνει πλέον σαφές ότι στην περίπτωση όπου η πρόσβαση σε υπηρεσίες του Δημοσίου (ή άλλες που προσφέρονται προς τον πολίτη) πραγματοποιείται μέσω του διαδικτύου, εξυπηρετούνται όλοι οι πολίτες που έχουν γνώση του τρόπου χρήσης αυτών με το χαμηλότερο δυνατό κόστος. Ειδάλλως, ο πολίτης θα πρέπει να κάνει χρήση της υπηρεσίας μέσω των παραδοσιακών μορφών (π.χ., επίσκεψη στην έδρα της υπηρεσίας, σε ΚΕΠ, με συνοδεία αντιπροσώπων ή γονέων, κ.α.), εφόσον βεβαίως έχει τη δυνατότητα φυσικής πρόσβασης σε αυτές. Η προτεραιότητα και τελικά η προσήλωση σε αυτό το είδος της απομακρυσμένης πρόσβασης των αμεα οφείλεται και στα εμπόδια στη προσπελασιμότητα των υποδομών, τα οποία τις περισσότερες φορές καθιστούν απαγορευτικές ή οικονομικά αποτρεπτικές τις μετακινήσεις. Συνεπώς, ειδικά για τα αμεα, η προσφορά ψηφιακών υπηρεσιών μέσω διαδικτύου δεν αποτελεί μόνο ενδεδειγμένη λύση από πλευράς κόστους, αλλά ίσως και τη μοναδική. 1.7 Η Διαχρονική Απαίτηση για Προσβασιμότητα του Περιεχομένου του Ιστού Ο παγκόσμιος Ιστός είναι ένας πόρος που αποκτά συνεχώς αυξανόμενη σημασία σε πολλές όψεις της ζωής: εκπαίδευση, απασχόληση, διακυβέρνηση, εμπόριο, ιατρική περίθαλψη, ψυχαγωγία κ.ά. Εφόσον το περιεχόμενο του Ιστού (π.χ., ιστοχώροι με παράθεση περιεχομένου και εικόνων, διαδικτυακές υπηρεσίες όπου ο χρήστης συμπληρώνει φόρμες στοιχείων, κ.α.) είναι προσβάσιμο, τότε παρέχεται ίση πρόσβαση και ίσες ευκαιρίες στα αμεα. Ένας προσβάσιμος Ιστός μπορεί επίσης να βοηθήσει τα αμεα να συμμετέχουν πιο ενεργά στην κοινωνία. Από την αρχή της κατασκευής του, το διαδίκτυο παρέχει τη δυνατότητα σε πολλά άτομα με περιορισμένες τεχνικές γνώσεις χρήσης ενός υπολογιστή, να μπορούν να αποκτήσουν σχετικά εύκολα πρόσβαση σε πληροφορίες και διαδραστικές δραστηριότητες που προηγουμένως δεν είχαν. Για τα αμεα, λόγω κυρίως των εμποδίων των υποδομών όπως αναφέρθηκε, προσφέρθηκε ένα ψηφιακό περιβάλλον όπου οι όποιοι περιορισμοί λόγω μίας φυσικής αναπηρίας φτάνουν μέχρι και το σημείο να μην επηρεάζουν καθόλου την ομαλή χρήση των ηλεκτρονικών υπηρεσιών και στην υποστήριξη της ανεξάρτητης διαβίωσης. Ακριβώς λόγω της καθολικής αποδοχής που διαφάνηκε εξ αρχής ότι θα αποκτούσε το διαδίκτυο, το να καταστεί το περιεχόμενό του προσβάσιμο και από αμεα αποτέλεσε αντικείμενο αρκετών συζητήσεων, αναλύσεων και ελέγχων από την πρώτη στιγμή δημιουργίας του. Ένας βασικός πυλώνας όλων των προσπαθειών για την επίτευξη του συγκεκριμένου στόχου ήταν η αντίληψη ότι πολλά χαρακτηριστικά προσβασιμότητας αξιοποιούνται ευκολότερα εφόσον αυτά δεν αλλάζουν χρόνο με το χρόνο, συνεργάζονται με διαφορετικού τύπου συσκευές εισόδου και εξόδου, και διατηρούν την ίδια μορφή ανεξαρτήτως browser που χρησιμοποιείται. Η συγκεκριμένη αντίληψη στο πως το περιεχόμενο του διαδικτύου θα μπορούσε να γίνει προσβάσιμο, γέννησε γρήγορα συγκεκριμένες τεχνικές προδιαγραφές που βασίζονταν στις αρχές Σχεδίασης για Όλους. Οι προδιαγραφές αυτές, από τα αρχικά τους στάδια αποτύπωσης, προσπαθούσαν να επιφέρουν μία ισορροπία μεταξύ της βιομηχανίας πληροφορικής και εκείνης της μικρής των υποστηρικτικών τεχνολογιών, ώστε οι 2 αυτοί διαφορετικοί χώροι να έχουν ένα κοινό σημείο αναφοράς. Καρπός της συγκεκριμένης εργασίας ήταν προδιαγραφές για την ηλεκτρονική προσβασιμότητα του παγκοσμίου ιστού, είτε στο πλαίσιο κάποιας νομοθετικής επιταγής (π.χ. το Section 508 στις Η.Π.Α.), είτε στο πλαίσιο υποχρεωτικών δράσεων τυποποίησης (π.χ., εντολή Μ/28324 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη λήψη μέτρων για την ασφάλεια και ευχρηστία των προϊόντων για αμεα). Με στόχο όμως μία εναρμονισμένη προσέγγιση στο θέμα της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας του ιστού, τα τελευταία χρόνια έχει επικρατήσει σε παγκόσμιο επίπεδο η υιοθέτηση συγκεκριμένων τεχνικών προδιαγραφών, ίδιων για όλα - εν δυνάμει - τα Κράτη. Οι προδιαγραφές που έχουν επικρατήσει ως το de facto πρότυπο ηλεκτρονικής προσβασιμότητας είναι εκείνες των Οδηγιών για την Προσβασιμότητα του Περιεχομένου του Παγκοσμίου Ιστού (αρχικά η έκδοση 1.014 και πλέον η νεότερη έκδοση 2.015). Οι συγκεκριμένες οδηγίες, η πρώτη έκδοση των οποίων δημοσιεύτηκε το Μάιο του 1999, καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων και συστάσεων για να καταστεί το περιεχόμενο του Ιστού πιο προσβάσιμο. Οι συγκεκριμένες τεχνικές οδηγίες, αλλά και πλήθος συνοδευτικού υλικού για την κατανόηση και την καλύτερη εφαρμογή τους, κατασκευάζονται και ενημερώνονται από την Πρωτοβουλία για την Προσβασιμότητα του Παγκόσμιου Ιστού16 (Web Accessibility Initiative - WAI). Με τη βοήθεια αυτών των οδηγιών το περιεχόμενο μπορεί να γίνει προσβάσιμο από ένα ευρύτερο φάσμα ατόμων με αναπηρία όπως τύφλωση και μειωμένη όραση, κώφωση και μειωμένη ακοή, μαθησιακές δυσκολίες, νοητικοί περιορισμοί, περιορισμένη δυνατότητα κίνησης, δυσκολιών στην ομιλία, φωτοευαισθησία και συνδυασμού αυτών. Επιπρόσθετα, η τήρηση αυτών των οδηγιών καθιστά το περιεχόμενο του Ιστού πιο εύχρηστο γενικά για όλους τους χρήστες. 1.8 Αξιολόγηση της Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας Για όλες τις περιπτώσεις προϊόντων πληροφορικής (εφαρμογές, διαδικτυακές υπηρεσίες), υπάρχουν τρόποι αξιολόγησης της ευχρηστίας και του επιπέδου προσβασιμότητάς τους. Στους τρόπους αυτούς συγκαταλέγονται η αξιολόγηση βάσει της εμπειρίας ειδικών εμπειρογνωμόνων, η χρήση ειδικών λογισμικών που ελέγχουν συγκεκριμένες παραμέτρους χρήσης, η σύγκριση των συγκεκριμένων κατασκευαστικών τεχνικών που ακολουθήθηκαν σε σχέση με ειδικές τεχνικές οδηγίες και βεβαίως οι δοκιμές από αντιπροσωπευτικό δείγμα τελικών χρηστών, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται αμεα. Σε κάθε περίπτωση το αποτέλεσμα αυτών των αξιολογήσεων επηρεάζονται από το περιβάλλον χρήσης, το υπολογιστικό σύστημα που χρησιμοποιείται για το έλεγχο (εξοπλισμός – λειτουργικό σύστημα) και από άλλες παραμέτρους που καθιστούν δύσκολη την τελική κρίση. Για το λόγο αυτό έχουν αναπτυχθεί αρκετές τεχνικές και μέθοδοι αξιολόγησης, που συνήθως στοχεύουν σε συγκεκριμένες περιπτώσεις χρήσης. Ειδικά για την περίπτωση αξιολόγησης της προσβασιμότητας και της ευχρηστίας μίας διαδικτυακής υπηρεσίας ή/και του περιεχομένου αυτής, υπάρχουν διαθέσιμες αρκετές τεχνικές και εργαλεία (π.χ., Εικόνα 8). Με δεδομένο όμως, όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα, ότι ως κατασκευαστικές προδιαγραφές έχουν υιοθετηθεί σε διεθνές επίπεδο οι «Οδηγίες για την προσβασιμότητα του Ιστού έκδοση 2.0», οι περισσότερες τεχνικές αξιολόγησης συμπεριλαμβάνουν το σύνολο ή σημαντικό κομμάτι των ελέγξιμων αυτών προδιαγραφών. Για το λόγο αυτό, και προς διευκόλυνση του έργου των εμπειρογνωμόνων, προσφέρονται εργαλεία και υπηρεσίες τα οποία πραγματοποιούν ελέγχους, επιτρέποντας την ημι-αυτοματοποιημένη τεκμηρίωση του κατά πόσο ένας διαδικτυακός τόπος συμμορφώνεται με τις συγκεκριμένες τεχνικές προδιαγραφές. Εικόνα 8. Αριστερά παρουσιάζεται ένα παράδειγμα υπηρεσίας με την οποία μπορεί να διενεργηθεί ένας προκαταρτικός έλεγχος ηλεκτρονικής προσβασιμότητας (υπηρεσία TAW), ενώ αριστερά παρουσιάζεται το εργαλείο Watchfire Bobby ™, το οποίο χρησιμοποιείται για τον ίδιο σκοπό. Και τα δύο εργαλεία αποτελούν συμπληρωματικά μέσα για τη διαδικασία αξιολόγησης. 1.9 Διεθνείς Δείκτες Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας του Διαδικτύου Διαχρονικά, το περιεχόμενο του διαδικτύου δεν παρουσιάζει υψηλό βαθμό προσβασιμότητας. Μάλιστα, από τα πρώτα χρόνια ύπαρξης του διαδικτύου ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις κατασκευής προσβάσιμου περιεχομένου, παρά το ότι το ζήτημα της προσβασιμότητας απετέλεσε αντικείμενο μελέτης και προβληματισμού από τα μέσα της δεκαετίας του 90, σε διάφορες ομάδες εργασίας και διεθνή fora. Στην πράξη, ακόμα και στις περιπτώσεις χωρών όπου αρκετά νωρίς δημιούργησαν τις κατάλληλες υποδομές για μεταφορά τεχνογνωσίας και κατανόησης των προβλημάτων που σχετίζονται με τις ιδιαίτερες απαιτήσεις στην χρήση του διαδικτύου από αμεα, οι δείκτες προσβασιμότητας δεν παρουσιάζουν ιδιαιτέρως ικανοποιητική εικόνα. Σε όλες σχεδόν τις δημοσιευμένες για το συγκεκριμένο σκοπό μελέτες, αποτυπώνεται η μη βέλτιστη υιοθέτησή του, με αρνητικό αντίκτυπο όχι μόνο προς τα αμεα αλλά και προς άτομα που κάνουν χρήση νέων συσκευών (π.χ., κινητά τηλέφωνα με συνθέτη φωνής). Βεβαίως, η συγκεκριμένη τάση θεωρείται αναμενόμενη εφόσον για το σχεδιασμό λαμβάνεται κυρίως υπόψη η αισθητική παρουσίαση του περιεχομένου. Επιπλέον, οι σύγχρονες τεχνικές κατασκευής, στην προσπάθειά τους να υποστηρίξουν έναν ολοένα και αυξανόμενο αριθμό διαφορετικών περιβαλλόντων χρήσης για το «μέσο καταναλωτή» (π.χ., φορητές συσκευές, ψηφιακή τηλεόραση, κ.α.), απομακρύνονται όλο και περισσότερο από το να λαμβάνουν υπόψη τα τεχνικά χαρακτηριστικά των λύσεων υποστηρικτικής τεχνολογίας. Ως αποτέλεσμα, παρά την τεράστια πολιτική σημασία που αποδίδεται διεθνώς στο ζήτημα της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας, τα αποτελέσματα των παρακάτω δημοσιεύσεων καταδεικνύουν ότι η κατάσταση, με την εισαγωγή νέων τεχνολογιών, χειροτερεύει. Συγκεκριμένα ο Πίνακας 1 παρουσιάζει τη σύνοψη των αποτελεσμάτων οκτώ αξιολογήσεων ηλεκτρονικής προσβασιμότητας που δημοσιεύτηκαν την τελευταία δεκαετία: Πίνακας 1. Μελέτες σχετικές με το δείκτη ηλεκτρονικής προσβασιμότητας του διαδικτύου 1. Δημοσίευση: [Basdekis et al, 2010]. Μέθοδος αξιολόγησης: Αξιολόγηση σε δείγμα 257 ελληνικών τόπων στην Ελλάδα. Έλεγχος από εμπειρογνώμονες. Περίοδος: 2004-2008. Αποτέλεσμα: 85% του συνόλου είναι μη προσβάσιμο. 2. Δημοσίευση: [Nomensa, 2006]. Μέθοδος αξιολόγησης: Αξιολόγηση σε δείγμα 100 τόπων στην Ευρωπαϊκή Ένωση - Αυτοματοποιημένη διαδικασία. Περίοδος: 2006. Αποτέλεσμα: 3% συμμορφώνεται με το ελάχιστο επίπεδο συμμόρφωσης του WCAG 1.0 (Επίπεδο Α). 3. Δημοσίευση: [Cabinet Office, 2005]. Μέθοδος αξιολόγησης: Μελέτη υπό την αιγίδα της επιτροπής του Ο.Η.Ε.. Περίοδος: 2005. Αποτέλεσμα: 3% συμμορφώνεται με το ελάχιστο επίπεδο συμμόρφωσης του WCAG 1.0 (Επίπεδο Α). 4. Δημοσίευση: [Buzzi et al., 2004]. Μέθοδος αξιολόγησης: Αξιολόγηση προσβασιμότητας και ευχρηστίας μηχανών αναζήτησης - Αυτοματοποιημένη διαδικασία. Περίοδος: 2004. Αποτέλεσμα: Η προσβασιμότητα δεν λαμβάνεται καθόλου υπόψη. 5. Δημοσίευση: [Stewart et al., 2005]. Μέθοδος αξιολόγησης: Αξιολόγηση διαδικτυακών βάσεων πληροφοριών στις Η.Π.Α - Έλεγχος από εμπειρογνώμονες. Περίοδος: 2003 - 2004. Αποτέλεσμα: Η ευχρηστία των συστημάτων είναι πολύ μικρή. 6. Δημοσίευση: [DRC, 2004]. Μέθοδος αξιολόγησης: Αξιολόγηση 1000 ιστοχώρων στην Μεγάλη Βρετανία - Αυτοματοποιημένη διαδικασία. Περίοδος: 2004. Αποτέλεσμα: 81% αποτυγχάνει να υιοθετήσει τις απολύτως βασικές τεχνικές WCAG 1.0 επιπέδου Α. 7. Δημοσίευση: [City University, 2004]. Μέθοδος αξιολόγησης: Αξιολόγηση 300 ιστοχώρων μουσείων, βιβλιοθηκών στην Μεγάλη Βρετανία και σύγκριση με 25 ιστοχώρους από άλλες χώρες - Αυτοματοποιημένη διαδικασία. Περίοδος: 2004. Αποτέλεσμα: Περίπου το 42% των ιστοχώρων στην Μ. Βρετανία και 20% στις υπόλοιπες χώρες πληρούν το WCAG 1.0 επίπεδο Α. 8. Δημοσίευση: [Zaphiris and Zacharia, 2001]. Μέθοδος αξιολόγησης: Αξιολόγηση 30.000 ιστοχώρων στην Κύπρο - Αυτοματοποιημένη διαδικασία. Περίοδος: 2001. Αποτέλεσμα: 25% των ιστοχώρων που αφορούν πανεπιστήμια και κυβερνητικές οργανώσεις χαρακτηρίζονται προσβάσιμοι. [Τέλος του Πίνακα]. 1.10 Η Προσβασιμότητα του Ελληνικού Διαδικτύου Στην Ελλάδα, το επίπεδο του δείκτη προσβασιμότητας παρουσιάζει εικόνα εφάμιλλη με εκείνης όλων των άλλων χωρών. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας εξαετίας, στο πλαίσιο χρηματοδότησης έργων πληροφορικής του Γ’ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης υλοποιήθηκαν πληθώρα διαδικτυακών υπηρεσιών μη προσβάσιμων από αμεα, εφόσον το συγκεκριμένο χρηματοδοτικό πλαίσιο συμπεριελάμβανε μη δεσμευτική πρόνοια για υιοθέτηση προδιαγραφών προσβασιμότητας. Βεβαίως, στο χρηματοδοτικό πλαίσιο ΕΣΠΑ λόγω του ότι έχει ληφθεί ιδιαίτερη μέριμνα για την υιοθέτηση των προδιαγραφών WCAG 2.0 σε επίπεδο συμμόρφωσης τουλάχιστον ΑΑ, αναμένεται η εικόνα του δείκτη να αλλάξει προς το καλύτερο. Σύμφωνα με τα στοιχεία του δείκτη προσβασιμότητας του Ελληνικού διαδικτύου, διαφαίνεται ότι η πρόσβαση στον αυξανόμενο αριθμό διαδικτυακών υπηρεσιών γίνεται ολοένα και δυσκολότερη για τα αμεα. Συγκεκριμένα, βάσει των αποτελεσμάτων της αξιολόγησης της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας που διενεργήθηκε το 2008 σε δείγμα 256 ελληνικών διαδικτυακών τόπων διαφόρων κατηγοριών, δημοσίου κυρίως χαρακτήρα (π.χ. δημόσια διοίκηση, βιβλιοθήκες, νοσοκομεία, οργανισμοί) αλλά και ορισμένων περιπτώσεων του ιδιωτικού τομέα (π.χ. τράπεζες, ηλεκτρονικό εμπόριο) βρέθηκαν: • ποσοστό 85% των τόπων του δείγματος βρέθηκε να μην καλύπτει τις απολύτως βασικές προϋποθέσεις προσβασιμότητας • ποσοστό 14% αυτών μπορεί να προσπελαστεί από αμεα με ικανοποιητικό τρόπο • και μόνο το 1% αυτών μπορεί να θεωρηθεί πλήρως προσβάσιμο από αμεα Τα συγκεκριμένα αυτά αποτελέσματα παρουσιάζονται συγκεντρωτικά και στην παρακάτω Εικόνα 9 και στον επόμενο Πίνακα 2. Εικόνα 9. Αποτελέσματα της έρευνας του δείκτη προσβασιμότητας του Ελληνικού διαδικτύου σε δείγμα 256 διαδικτυακών τόπων. Το 2004 ποσοστό 73% των ιστοχώρων δεν ήταν προσβάσιμοι, 25% ήταν προσβάσιμοι σε ικανοποιητικό βαθμό και μόνο το 1% ήταν πλήρως προσβάσιμοι (συμμορφούμενοι με τις οδηγίες κατασκευής προσβάσιμοι περιεχομένου WCAG 1.0 επίπεδο ΑΑ). Τα αντίστοιχα ποσοστά για το ίδιο δείγμα ήταν 85%, 14% και 1%. [Περιγραφή]. Γράφημα: Η Προσβασιμότητα του Ελληνικού Διαδικτύου Μη προσβάσιμες: 73% το 2004 και 85% το 2008. Ικανοποιητικά προσβάσιμες: 25% το 2004 και 14% το 2008. Πλήρως προσβάσιμες: 1% το 2004 και 1% το 2008. [Τέλος των στιχείων του γραφήματος]. Στοιχεία έρευνας: Δείγμα: 256 διαδικτυακοί τόποι. Δύο περίοδοι: 2004 και 2008. Πρότυπο: WCAG 1.0. Κέντρο Καθολικής Προόσβασης και Υποστηρικτικών Τεχνολογιών ΙΠ-ΙΤΕ. Sprienger: Basdekis et al, 2010. An overview of web accessibility in Greece: A comparative study 2004-2008, Universal Access in the Information Society. [Τέλος της περιγραφής της εικόνας]. Πίνακας 2. Ο πίνακας περιέχει τρία επίπεδα κατηγοριών. Το 1ο αφορά το χρόνο διενέργειας της έρευνας με τιμές το 2004 και το 2008. Το 2ο επίπεδο αφορά το επίπεδο προσβασιμότητας με τη χρήση των χαρακτηρισμών: μη προσβάσιμο (μη), ικανοποιητικά προσβάσιμο (μερικώς) και πλήρως προσβάσιμο (πλήρως). Η τρίτη κατηγορία (γραμμές) αναφέρει τον τομέα δραστηριότητας. Ο πίνακας περιέχει τιμές σε ποσοστά και μερικά σύνολα για το Δημόσιο και τον Ιδιωτικό τομέα. [Περιγραφή]. Δημόσια Διοίηκηση: Το 2004, 63% Μη, 38% Μερικώς και 0% Πλήρως. Το 2008, 73% Μη, 25% Μερικώς και 3% Πλήρως. Νοσοκομεία: Το 2004, 75% Μη, 25% Μερικώς και 0% Πλήρως. Το 2008, 100% Μη, 0% Μερικώς και 0% Πλήρως. Ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες: Το 2004, 81% Μη, 19% Μερικώς και 0% Πλήρως. Το 2008, 100% Μη, 0% Μερικώς και 0% Πλήρως. Ινστιτούτα: Το 2004, 43% Μη, 43% Μερικώς και 14% Πλήρως. Το 2008, 79% Μη, 21% Μερικώς και 0% Πλήρως. Μεταφορές: Το 2004, 83% Μη, 17% Μερικώς και 0% Πλήρως. Το 2008, 92% Μη, 8% Μερικώς και 0% Πλήρως. Τριτοβάθμια εκπαίδευση: Το 2004, 53% Μη, 47% Μερικώς και 11% Πλήρως. Το 2008, 0% Μη, 69% Μερικώς και 31% Πλήρως. Οργανισμοί: Το 2004, 87% Μη, 11% Μερικώς και 2% Πλήρως. Το 2008, 80% Μη, 17% Μερικώς και 2% Πλήρως. Πρωτοβάθμια & δευτεροβάθμια εκπαίδευση: Το 2004, 67% Μη, 33% Μερικώς και 0% Πλήρως. Το 2008, 80% Μη, 17% Μερικώς και 2% Πλήρως. Μέσα μαζικής ενημέρωσης: Το 2004, 85% Μη, 15% Μερικώς και 0% Πλήρως. Το 2008, 95% Μη, 5% Μερικώς και 0% Πλήρως. Μερικό άθροισμα (Δημόσιος τομέας): Το 2004, 71% Μη, 28% Μερικώς και 1% Πλήρως. Το 2008, 83% Μη, 17% Μερικώς και 1% Πλήρως. Ηλεκτρονικά καταστήματα: Το 2004, 100% Μη, 0% Μερικώς και 0% Πλήρως. Το 2008, 100% Μη, 0% Μερικώς και 0% Πλήρως. Ηλεκτρονικές τραπεζικές συναλλαγές (e-banking): Το 2004, 100% Μη, 0% Μερικώς και 0% Πλήρως. Το 2008, 100% Μη, 0% Μερικώς και 0% Πλήρως. Εταιρείες τηλεπικοινωνιών: Το 2004, 100% Μη, 0% Μερικώς και 0% Πλήρως. Το 2008, 100% Μη, 0% Μερικώς και 0% Πλήρως. Άλλα: Το 2004, 100% Μη, 0% Μερικώς και 0% Πλήρως. Το 2008, 100% Μη, 0% Μερικώς και 0% Πλήρως. Μερικό άθροισμα (Ιδιωτικός τομέας): Το 2004, 100% Μη, 0% Μερικώς και 0% Πλήρως. Το 2008, 100% Μη, 0% Μερικώς και 0% Πλήρως. Σύνολα: Το 2004, 73% Μη, 25% Μερικώς και 1% Πλήρως. Το 2008, 85% Μη, 14% Μερικώς και 1% Πλήρως. [Τέλος του Πίνακα]. Τα πολύ χαμηλά ποσοστά προσβασιμότητας των διαδικτυακών υπηρεσιών στην Ελλάδα έχουν άμεσες επιπτώσεις στον πληθυσμό των Ελλήνων αμεα, καθώς δεν είναι ακόμα σε θέση να αξιοποιούν τα οφέλη που προσφέρονται από την τεχνολογική πρόοδο. Για τη βελτίωση της προσβασιμότητας του Ελληνικού διαδικτύου θα πρέπει να καταβληθεί προσπάθεια από όλους τους εμπλεκόμενους, προκειμένου η ανάπτυξη των ψηφιακών υπηρεσιών να λαμβάνει υπόψη τις σχετικές σχεδιαστικές αρχές και κατασκευαστικές τεχνικές από τα πρώτα κιόλας στάδια, αποφεύγοντας το μεγάλο κόστος που μπορεί να προκύψει από τις όποιες εκ των υστέρων παρεμβάσεις. 1.11 Σύγχρονες Τάσεις στην Υιοθέτηση Προδιαγραφών και Πιστοποίησης της Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας Σύμφωνα με έρευνες, το 80% των ανθρώπων θεωρεί ότι η πρόσβαση στο διαδίκτυο πρέπει να αποτελεί θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα και ως τέτοιο θα πρέπει να προστατεύεται. Η προστασία αυτή μπορεί να έρθει με το κατάλληλο μείγμα νομοθετικών παρεμβάσεων, πολιτικών και διάθεσης προτύπων, ώστε η βιομηχανία πληροφορικής να έχει κίνητρα και ξεκάθαρη δίοδο για να υποστηρίξει δημιουργικά την συγκεκριμένη αγορά. Η διαφοροποίηση σε επιχειρησιακό επίπεδο έγκειται στο εάν η νομοθεσία προηγείται ή ακολουθεί την εισαγωγή πολιτικών και την υιοθέτηση από την αγορά προτύπων, βάσει του ότι το συγκεκριμένο μερίδιο αγοράς θεωρείται προστατευόμενο ή εμπορικά σημαντικό ή βεβαίως και τα δύο. Ακολουθώντας ένα διαφορετικό δρόμο για την επίτευξη του ιδίου στόχου, οι Η.Π.Α. και η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρούνται ως οι πρωτοπόροι στην υιοθέτηση συγκεκριμένων μέτρων, ειδικά για την υποστήριξη της πρόσβασης στις δημόσιες ιστοθέσεις και στο περιεχόμενό τους από αμεα και ηλικιωμένους, ώστε να τους δοθεί έμπρακτα η ευκαιρία να συμμετέχουν πιο ενεργά στην κοινωνία. Επιπρόσθετα, αξιόλογη προσπάθεια έχουν ήδη καταβάλει και άλλες χώρες όπως η Αυστραλία, η Ιαπωνία, ο Καναδάς, ενώ τα πρώτα δείγματα γραφής πραγματοποιεί και η Κίνα. Οι Η.Π.Α. έχουν θέσει ως προτεραιότητα τη διαμόρφωση κατάλληλων νομοθετημάτων και αργότερα τη θέσπιση προτύπων για χρήση από την αγορά πληροφορικής. Θεωρώντας με αυτό τον τρόπο ότι προστατεύονται τα δικαιώματα πρόσβασης των αμεα, δεν ενέταξε σημαντικές χρηματοδοτικές πράξεις για έρευνα και ανάπτυξη στον τομέα της Υποστηρικτικής Τεχνολογίας, τομείς οι οποίοι χρηματοδοτούνται κυρίως από επιμέρους φορείς και οργανισμούς αποκατάστασης αναπήρων. Αντιθέτως, η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει αρκετά κονδύλια για έρευνα στο συγκεκριμένο τομέα, όμως σε νομοθετικό επίπεδο δεν έχει ακόμα υιοθετήσει εναρμονισμένη πολιτική. Η συγκεκριμένη τακτική έχει οδηγήσει στη δυσκολία θέσπισης ενιαίου νομοθετικού πλαισίου στην Ευρώπη, ενώ έχει οδηγήσει αρκετές Ευρωπαϊκές χώρες να υιοθετήσουν δικά τους εθνικά πρότυπα. Παραδείγματα της συγκεκριμένης πολιτικής υπάρχουν: • Στην Γαλλία με τη σήμανση AccessiWeb17 βάση της οποίας απονέμεται επίπεδο συμμόρφωσης χρησιμοποιώντας κυρίως την έκδοση 1 των Οδηγιών για την Προσβασιμότητα του Περιεχομένου του Ιστού. • Στο Βέλγιο με τη σήμανση AnySurfer18. • Στις Κάτω Χώρες, η σήμανση Drempelvrij19 που αποδίδεται στην περίπτωση συμμόρφωσης με πρότυπο που βασίζεται στο WCAG 1.0. • Στην Μ. Βρετανία η σήμανση See it right20 που αποδίδεται από το Royal National Institute for Blind People, με την οποία επισημαίνεται η εγκυρότητα της προσβασιμότητας ενός διαδικτυακού τόπου. Παράλληλα με την κατασκευή και εφαρμογή προτύπων, νομοθετημάτων και πολιτικών για την προώθηση της προσβασιμότητας, η οποία ακολουθεί σε όλες τις περιπτώσεις εφαρμογής αργό ρυθμό, ο αριθμός τεχνικών δημιουργίας περιεχομένου για τον ιστό συνεχώς αυξάνει. Η αγορά, ανταποκρινόμενη στην ανάγκη για υποστήριξη νέων συσκευών με δυνατότητα σύνδεσης στο διαδίκτυο, παρουσιάζει ολοένα και περισσότερες μεθόδους αλληλεπίδρασης με το περιεχόμενο. Όσο όμως οι καθημερινές δραστηριότητες εξαρτώνται άμεσα από το διαδίκτυο, τόσο θα μεγαλώνει το ψηφιακό χάσμα που δημιουργείται εξαιτίας της μη πρόσβασης σε νέες τεχνολογίες που αντιμετωπίζουν διάφορες ομάδες χρηστών. Η δομή των διαδικτυακών εφαρμογών γίνεται με τον καιρό όλο και πιο πολύπλοκη προκειμένου να υποστηρίξει νέες συσκευές, τις νέες ανάγκες των χρηστών για εξατομίκευση των εφαρμογών και τα πολλαπλά περιβάλλοντα χρήσης. Αυτό το κύμα τεχνολογικών αλλαγών και καινοτομιών έχει αλλάξει δραστικά τον τρόπο με τον οποίο κατασκευάζονται οι διαδικτυακές εφαρμογές και έχει επηρεάσει δραματικά την ποιότητα του περιεχομένου σε όρους προσβασιμότητας που περιλαμβάνουν. Αναπόφευκτα, τα προβλήματα διαδικτυακής προσβασιμότητας δεν πρόκειται να εκλείψουν εν μία νυκτί. Αντιθέτως, αναμένεται να διογκωθούν ειδικά αν αναλογιστεί κανείς ότι η κατασκευή έχει πλέον περάσει και στον απλό τελικό χρήστη, χωρίς γνώσεις πληροφορικής. Για το λόγο αυτό η λύση που εφαρμόζεται ήδη στην πράξη σε ορισμένες χώρες είναι η υιοθέτηση συγκεκριμένων τεχνικών προδιαγραφών σε πρώιμο επίπεδο σχεδίασης διαδικτυακών εφαρμογών και υπηρεσιών, και οι οποίες ελέγχονται με συστηματικό τρόπο καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής μίας διαδικτυακής υπηρεσίας. ~~~~~~~~~~ 2. Νομοθετικές Πρόνοιες για την Ηλεκτρονική Προσβασιμότητα 2.1 Εθνικό θεσμικό πλαίσιο Στην παρούσα ενότητα αναφέρονται συγκεκριμένες τεχνικές παράμετροι οι οποίοι απορρέουν από οδηγίες και ψηφίσματα, νομοθετικές παρεμβάσεις και πλαίσια χρηματοδοτήσεων που έχουν νομική ισχύ στην Ελλάδα. Οι συγκεκριμένες αναφορές σε νομικά κείμενα στα επόμενα τμήματα δεν έχει ως σκοπό να προσφέρει απόλυτα τεκμηριωμένη νομική ανάλυση, παρά να παρουσιάσει τα αποτελέσματα των πρακτικών συνεπειών της εφαρμογής τους, όσον αφορά την προσφορά προσβάσιμου διαδικτυακού περιεχομένου. Υπό αυτό το πρίσμα, στα επόμενα τμήματα παρουσιάζεται μία τεχνική ερμηνεία από τον συγγραφέα των νομικών δεσμεύσεων που απορρέουν από το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο της Χώρας μας το οποίο συμμορφώνεται και με τις διεθνείς, για το θέμα, τάσεις, η οποία επ΄ ουδενί δεν είναι μοναδική και απόλυτη. 2.2 Πρόνοιες για την Ηλεκτρονική Προσβασιμότητα της Διεθνούς Σύμβασης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των ΑμεΑ Η Διεθνής Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία21 και το Προαιρετικό της Πρωτόκολλο22 [Ο.Η.Ε., 2006], αποτελεί μία πρόσφατη χρονικά διακήρυξη του Ο.Η.Ε., η οποία θέτει τις βάσεις για την απόδοση στους πολίτες αμεα συγκεκριμένων δικαιωμάτων που αυτή εμπεριέχει με τρόπο αρκετά ξεκάθαρο και δεσμευτικό για τα Κράτη - Μέλη του ΟΗΕ. Η βασική διαφορά αυτής από προηγούμενες διακηρύξεις και ψηφίσματα είναι ότι τα προηγούμενα είτε δεν εμπεριείχαν μία σύγχρονη τεχνοκρατική θεώρηση του πως μία γενική αρχή αποτυπώνεται σε μία τεχνική οδηγία, είτε είχαν ένα μη δεσμευτικό χαρακτήρα για τα Κράτη μέλη (π.χ., η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων των Αναπήρων του 1975, οι Βασικοί Κανόνες για την Εξομοίωση των Ευκαιριών για Ανθρώπους με Αναπηρίες 1993). Ως αποτέλεσμα, και παρότι το θέμα της προσβασιμότητας (φυσικής και ηλεκτρονικής) ήταν γνωστό και τα παραγόμενα κείμενα προέτρεπαν τις Κυβερνήσεις να λάβουν συγκεκριμένα μέτρα για την αντιμετώπισή των όποιων προβλημάτων προκαλούνται, οι διακηρύξεις αυτές, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν είχαν ουσιαστική επίδραση στην κατασκευή νομοθεσίας με τεχνικές παρεμβάσεις προς όφελος και των αμεα. Με την υιοθέτηση της Διεθνούς Σύμβασης τα Κράτη δεσμεύονται να προωθήσουν την εφαρμογή μέτρων και πολιτικών σε εθνικό πλέον επίπεδο που θα συμβάλλουν με πρακτικό τρόπο στην εξάλειψη των διακρίσεων εις βάρος των αμεα. Παράλληλα με τη Συνθήκη, η Γενική Συνέλευση υιοθέτησε κι ένα προαιρετικό πρωτόκολλο 18 άρθρων, το οποίο θα επιτρέπει στα άτομα και τις ομάδες να υποβάλουν αίτηση στην Επιτροπή για τα δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία. Σε αυτό Πρωτόκολλο, το οποίο πρέπει να υιοθετηθεί από όλες τις χώρες που υιοθέτησαν το κείμενο της Σύμβασης, περιλαμβάνονται συγκεκριμένες πρόνοιες για την πλήρη εφαρμογή των όρων της σύμβασης, ενώ επιπλέον προβλέπονται και κυρώσεις σε περίπτωση μη ορθής εφαρμογής. Η Συνθήκη υπογράφηκε από την Ελλάδα το Μάρτιο του 2007 και το προαιρετικό πρωτόκολλο στις 29/9/2010 από τον Υπουργό Εξωτερικών και κυρώθηκε με το Ν. 4074/2012 «Κύρωση της Σύμβασης για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρίες και του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρίες» (ΦΕΚ 88, τ. Α΄) στις 10/04/2012 από το Ελληνικό Κοινοβούλιο. Παράλληλα έχει ήδη επικυρωθεί από το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ την έχουν υπογράψει και 24 την έχουν επικυρώσει. Σε αυτή ορίζονται συγκεκριμένες πρόνοιες για τη διασφάλιση κάποιων ελαχίστων μέτρων που εξασφαλίζουν στα αμεα πρόσβαση, σε ίση βάση με τους άλλους, μεταξύ άλλων «στην ενημέρωση και επικοινωνία, συμπεριλαμβανομένων τεχνολογιών και συστημάτων πληροφοριών, και σε άλλες εγκαταστάσεις και υπηρεσίες, που είναι ανοικτές ή παρέχονται στο κοινό, σε αστικές και αγροτικές περιοχές». Ειδικές αναφορές για το θέμα τις ηλεκτρονικής προσβασιμότητας περιλαμβάνονται στα άρθρα 9 και 21 της Συνθήκης, όπου πλέον η (ηλεκτρονική) πρόσβαση στην (ηλεκτρονική) πληροφορία αποκτά την ίδια βαρύτητα με εκείνη της (φυσικής) πρόσβασης σε κτίρια και εγκαταστάσεις, με ιδιαίτερη μάλιστα αναφορά στο διαδίκτυο. Επιπρόσθετα, το Προαιρετικό Πρωτόκολλο προβλέπει το δικαίωμα ατομικών και συλλογικών προσφυγών σε άτομα με αναπηρίες και τους συλλόγους τους ενώπιον της αρμόδιας Διεθνούς Επιτροπής (Committee on the rights of persons with disabilities). Ο λόγος για τον οποίο γίνεται συγκεκριμένη μνεία στην εξασφάλιση της πρόσβασης στο διαδίκτυο από τα αμεα ενδεχομένως να οφείλεται στο ότι η πρόσβαση στην ηλεκτρονική πληροφορία μέσω του διαδικτύου είναι περισσότερο απαραίτητη σε ένα άτομο με αναπηρία σε σύγκριση με τις υπόλοιπες κατηγορίες πολιτών. Για ένα άτομο με αναπηρία, τα εμπόδια της φυσικής προσπέλασης ενός δρόμου, ενός πεζοδρομίου ή και καταστήματος είναι στις περισσότερες των περιπτώσεων παραδεκτά πλην όμως το εξαιρετικά ασύμφορο, ή και σε ορισμένες περιπτώσεις το τεχνικά αδύνατο, των όποιων εκ των υστέρων τροποποιήσεων που θα πρέπει να πραγματοποιηθούν για τη διόρθωσή τους, καθιστά την επιδιόρθωση πρακτικά ανεφάρμοστη (βλ. εύλογες προσαρμογές). Αντιθέτως, ο τρόπος αλληλεπίδρασης με το διαδικτυακό περιεχόμενο και υπηρεσίες έχει εξαιρετικά μικρό χρόνο ζωής και το όποιο κόστος ανακατασκευής του είναι υποδεέστερο εκείνου της ανακατασκευής ενός κτιρίου. Στο πλαίσιο αυτό, οι σχετικές με την ηλεκτρονική προσβασιμότητα αναφορές της Συνθήκης για τις πρόνοιες που θα πρέπει να παρέχει ένα Κράτος θα μπορούσαν να λάβουν, κατά την κρίση του συγγραφέα, τις παρακάτω συγκεκριμένες τεχνικές επιπτώσεις (Πίνακας 3): Πίνακας 3. Τεχνική επίπτωση των μέτρων που περιέχονται στη Διεθνή Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και το Προαιρετικό της Πρωτόκολλο. Το κείμενο του άρθρου στην Ελληνική παρέχεται από την επίσημη μετάφραση [Ο.Η.Ε., 2006] [Περιγραφή του Πίνακα]. Άρθρο9.2.α: Κείμενο: «να αναπτύξουν, να δημοσιοποιήσουν και να επιτηρήσουν την εφαρμογή των ελαχίστων προδιαγραφών και κατευθυντηρίων γραμμών για την προσβασιμότητα των εγκαταστάσεων και των υπηρεσιών που είναι ανοικτές ή παρέχονται στο κοινό». Τεχνική Επίπτωση: Υποστήριξη της συμμόρφωσης της κατασκευής των διαδικτυακών υπηρεσιών και εφαρμογών δημοσίου χαρακτήρα (που παρέχονται από φορείς του Δημοσίου ή χρηματοδοτούνται με οποιαδήποτε μορφή Κρατικής ενίσχυσης) με τεχνικές προδιαγραφές ηλεκτρονικής προσβασιμότητας. Τα όποια αποτελέσματα (υπηρεσίες και περιεχόμενο) θα πρέπει να πιστοποιούνται από συγκεκριμένη ελέγξιμη διαδικασία, ώστε να απαλειφθούν τυχόν παρερμηνείες στην εφαρμογή τους. Άρθρο9.2.β: Κείμενο: «να διασφαλίσουν ότι ιδιωτικοί φορείς που προσφέρουν εγκαταστάσεις και υπηρεσίες που είναι ανοικτές ή παρέχονται στο κοινό, λαμβάνουν υπόψη όλες τις πτυχές της προσβασιμότητας για τα αμεα». Τεχνική Επίπτωση: Η συμμόρφωση με τεχνικές προδιαγραφές εφαρμόζεται και στην περίπτωση ηλεκτρονικών υπηρεσιών που προσφέρονται από τρίτους (πλην Δημοσίου τομέα), εφόσον αυτές προσφέρονται για ευρεία χρήση από το κοινό. Άρθρο9.2.γ: Κείμενο: «να παρέχουν εκπαίδευση στους εμπλεκόμενους φορείς για ζητήματα προσβασιμότητας που αντιμετωπίζουν τα αμεα». Τεχνική Επίπτωση: Προτείνεται η ανάληψη πρωτοβουλιών για τη διενέργεια εκπαιδευτικών δράσεων με τελικό στόχο την επαύξηση της τεχνογνωσίας σε θέματα εφαρμογής της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας. Άρθρο9.2.δ: Κείμενο: «να παρέχουν σε κτίρια και άλλες εγκαταστάσεις, οι οποίες είναι ανοικτές στο κοινό, ενδείξεις σε γλώσσα Braille και σε ευανάγνωστες και ευκολονόητες μορφές». Τεχνική Επίπτωση: Στην περίπτωση κατασκευής ηλεκτρονικού περιεχομένου για χρήση ως λεζάντα, αυτό να μπορεί να λάβει την μορφή «Braille-ready» (εκτυπώσιμη μορφή Braille με ενδεχόμενη απαλοιφή των τόνων). Άρθρο9.2.στ: Κείμενο: «να προωθήσουν άλλες κατάλληλες μορφές βοήθειας και υποστήριξης στα αμεα για να εξασφαλίσουν την πρόσβαση τους στην ενημέρωση». Τεχνική Επίπτωση: Προτείνεται η ανάληψη πρωτοβουλιών για την υιοθέτηση τεχνικών προδιαγραφών για τη διασφάλιση της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας για την παραγωγή ψηφιακού περιεχομένου και από τα ΜΜΕ όπως τηλεοπτικοί σταθμοί, ηλεκτρονικός τύπος και άλλα. Άρθρο9.2.ζ: Κείμενο: «να προωθήσουν την πρόσβαση των αμεα σε νέες τεχνολογίες και συστήματα ενημέρωσης και επικοινωνιών, συμπεριλαμβανομένου του διαδικτύου (internet)». Τεχνική Επίπτωση: Προτείνεται η υλοποίηση στοχευμένων έργων για αμεα με τελικό στόχο την καλύτερη ενημέρωση της συγκεκριμένης κατηγορίας τελικών χρηστών για την καλύτερη αξιοποίηση και χρήση των νέων τεχνολογιών, συμπεριλαμβανομένου του διαδικτύου. Άρθρο9.2.η: Κείμενο: «να προωθήσουν το σχεδιασμό, ανάπτυξη, παραγωγή και διανομή των προσβάσιμων τεχνολογιών και συστημάτων ενημέρωσης και επικοινωνιών σε πρώιμο στάδιο, έτσι ώστε αυτές οι τεχνολογίες και τα συστήματα να γίνουν προσβάσιμα με ελάχιστο κόστος». Τεχνική Επίπτωση: Προτείνεται η προώθηση δέσμης μέτρων με τελικό στόχο την εκ των προτέρων υιοθέτηση της προσβασιμότητας ως βασική σχεδιαστική αρχή από τα αρχικά στάδια κατασκευής, ώστε να αποφεύγονται τα υψηλά κόστη ανακατασκευών. Άρθρο21.α: Κείμενο: «(να) παρέχουν στα αμεα πληροφόρηση, που προορίζεται για το ευρύτερο κοινό, σε προσβάσιμες μορφές και τεχνολογίες κατάλληλες για διαφορετικά είδη αναπηρίας εν ευθέτω χρόνο και χωρίς πρόσθετό κόστος». Τεχνική Επίπτωση: Προτείνεται η υιοθέτηση μέτρων για την κατασκευή προσωποποιημένων ανά κατηγορία αναπηρίας λύσεων προσβασιμότητας. Ενδεικτικές μορφές προσωποποιημένης αλληλεπίδρασης, επιπλέον των γενικών τεχνικών προδιαγραφών κατασκευής, θα μπορούσαν να αποτελέσουν η έκδοση για άτομα με κάποια μορφή δυσχρωματοψίας, η μεγαλογράμματη μορφή, η αυτοματοποιημένη κατάσκευή περιεχομένου σε Braille-ready μορφή, και η προσφορά περιεχομένου και στοιχείων πλοήγησης με Ελληνική Νοηματική Γλώσσα. Άρθρο21.β: Κείμενο: «(να) αποδέχονται και να διευκολύνουν τη χρήση των νοηματικών γλωσσών, Braille, βοηθητικής και εναλλακτικής επικοινωνίας, και όλων των άλλων προσβάσιμων μέσων, μεθόδων και μορφών επικοινωνίας της επιλογής των αμεα σε επίσημες συνδιαλλαγές». Τεχνική Επίπτωση: Θεωρώντας ότι η (Ελληνική) Νοηματική Γλώσσα και η γραφή Braille θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στο σχεδιασμό συστημάτων, να παρέχονται διευκολύνσεις στις περιπτώσεις υλοποίησης υπηρεσιών που τα περιλαμβάνουν. Άρθρο21.γ: Κείμενο: «(να) προτρέπουν ιδιωτικούς παράγοντες που παρέχουν υπηρεσίες στο ευρύτερο κοινό, συμπεριλαμβανομένου και μέσω του διαδικτύου, να παρέχουν πληροφορίες και υπηρεσίες στα αμεα σε προσβάσιμες και εύχρηστες μορφές». Τεχνική Επίπτωση: Προτείνεται η παροχή κινήτρων προς τον ιδιωτικό τομέα ώστε να προσφέρουν το ψηφιακό περιεχόμενό τους σε μορφές κατάλληλες ανά κατηγορία αναπηρίας. Άρθρο21.δ: Κείμενο: «(να) ενθαρρύνονται ΜΜΕ, συμπεριλαμβανομένων των παροχών υπηρεσιών μέσω του διαδικτύου, για να κάνουν τις υπηρεσίες τους προσβάσιμες στα αμεα». Τεχνική Επίπτωση: Προτείνεται η παροχή κινήτρων προς τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης για την προσφορά ψηφιακού περιεχομένου ενημέρωσης σε μορφές κατάλληλες ανά κατηγορία αναπηρίας. Άρθρο21.ε: Κείμενο: «(να) αναγνωρίσουν και προωθήσουν τη χρήση των νοηματικών γλωσσών». Τεχνική Επίπτωση: Ενθαρρύνεται η αναγνώριση της (Ελληνικής) Νοηματικής Γλώσσας και η υιοθέτηση μέτρων ώστε να λαμβάνεται υπόψη ως προδιαγραφή για την προσφορά ψηφιακού περιεχομένου. [Τέλος του Πίνακα]. Οι παραπάνω μεταφορές σε τεχνικό επίπεδο των άρθρων της συνθήκης προδιαγράφουν την υιοθέτηση συγκεκριμένων μέτρων, κυρίως στο Δημόσιο αλλά και στον ιδιωτικό τομέα με παροχή κινήτρων, εκπαιδευτικές δράσεις, τεχνικούς ορισμούς, και πιστοποίηση της ποιότητας του τελικού αποτελέσματος. Πρακτικά, με την κύρωση της συγκεκριμένης συνθήκης από το Ελληνικό Κοινοβούλιο: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. Κάθε Έλληνας πολίτης θα έχει το δικαίωμα να αποστείλει διαμαρτυρία στην Επιτροπή του ΟΗΕ για τα δικαιώματα των αμεα, επικαλούμενος παραβίαση της Συνθήκης. Στη συνέχεια η Επιτροπή θα πρέπει να ερευνήσει την συγκεκριμένη διαμαρτυρία και να προβεί σε ενέργειες προς το Κράτος-Μέλος. [Τέλος του Πλαισίου]. 2.3 Το Ευρωπαϊκό Θεσμικό Πλαίσιο Όπως παρουσιάστηκε σε προηγούμενη ενότητα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, σε αντίθεση με παραδείγματα άλλων χωρών όπως οι Η.Π.Α., ο Καναδάς και η Αυστραλία, δεν υπάρχει συγκεκριμένο κανονιστικό πλαίσιο για την ηλεκτρονική προσβασιμότητα. Άλλωστε, τόσο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο όσο και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν έχουν νομοθετική εξουσία παρά προσφέρουν την κατάλληλη πολιτική κατεύθυνση (π.χ., οδηγίες, αποφάσεις) από την οποία παροτρύνονται τα Κράτη-Μέλη για τη διαμόρφωση νομοθετικών εργαλείων με κρατική εμβέλεια. Παρά όμως τη συγκεκριμένη «πολιτική αδυναμία», η Ε.Ε. κατά καιρούς λαμβάνει αποφάσεις με πολιτική ισχύ για το θέμα. Ένα παράδειγμα πολιτικής δέσμευσης των Κρατών – Μελών αποτελεί η Υπουργική Διακήρυξη της Ρίγα το 2006. Βάσει αυτής τα Κράτη-Μέλη δεσμεύτηκαν στην πλήρη εφαρμογή της ισχύουσας Ευρωπαϊκής νομοθεσίας και στην ανάπτυξη πρωτοβουλιών και εθνικής νομοθεσίας, σύμφωνα με τους στρατηγικούς στόχους i2010 έως το 2010. Σε αυτούς τους στόχους συμπεριλαμβάνονταν ρητά η προσβασιμότητα των δημόσιων ιστοτόπων, όπου αυτοί θα πρέπει να συμμορφώνονται με συγκεκριμένα και ελέγξιμα τεχνικά κριτήρια (σύμφωνα με διεθνείς κανόνες τυποποίησης που προσφέρονται από το W3C). Βεβαίως, τα εκ των υστέρων αποτελέσματα φανερώνουν ευρείες αποκλίσεις στην Ευρώπη, παρότι ορισμένες περιφέρειες παρουσιάζουν καλές επιδόσεις. Κοινή συνισταμένη σε όλα τα κείμενα πολιτικής της Ε.Ε. για το ζήτημα της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας είναι η υιοθέτηση των Οδηγιών προσβασιμότητας του παγκοσμίου Ιστού (WCAG) του W3C. Βάσει των αποφάσεων της, οι οδηγίες αυτές, οι οποίες αποτελούν de facto διεθνές πρότυπο, αναγνωρίζονται επίσημα ως βέλτιστες προδιαγραφές καθολικού σχεδιασμού παγκοσμίως, δοκιμασμένες και αποδεκτές από χρήστες στη βιομηχανία, την ακαδημία και τη δημόσια διοίκηση. Για το λόγο αυτό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ζητεί από τα Κράτη-Μέλη να τις υιοθετήσουν, να τις αναπτύξουν και να τις εφαρμόσουν με σκοπό την πρόσβαση των ανθρώπων με αναπηρία στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Επιπλέον, η Ε.Ε. έχει προσκαλέσει την ESDIS (High Level Group on the Employment and Social Dimension of the Information Society) να παρακολουθεί και να αξιολογεί την πρόοδο στην εφαρμογή των προδιαγραφών προσβασιμότητας στα Κράτη-Μέλη. Το βασικότερο μέχρι στιγμής εργαλείο για την πρακτική εφαρμογή της ψηφιακής ένταξης των αμεα, και συνεπακόλουθα της υιοθέτησης των προδιαγραφών προσβασιμότητας τόσο για δημόσιους ιστοχώρους όσο και για κάθε είδους ψηφιακή υπηρεσία αναπτύσσεται με Ευρωπαϊκή χρηματοδότηση, αποτελεί ο κανονισμός του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου No 1083/2006. Σε αυτόν καθορίζονται οι γενικές διατάξεις για το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και το Ταμείο Συνοχής, ώστε να λαμβάνονται πρόνοιες με νομικά δεσμευτικό χαρακτήρα. Βάσει αυτών ο εξοπλισμός ΤΠΕ που αγοράζεται για το δημόσιο τομέα στο πλαίσιο υλοποίησης χρηματοδοτικών πλαισίων, πρέπει να συμμορφώνεται με πρότυπα προσβασιμότητας. Επιπλέον, το άρθρο 16 του Κανονισμού εδραιώνει την αρχή της καταπολέμησης των διακρίσεων σε όλες τις εφαρμογές των προγραμμάτων που χρηματοδοτούνται από το Ταμείο, συμπεριλαμβάνοντας και την αρχική πρόσβαση στη χρηματοδότηση (οριζόντια εφαρμογή του κριτηρίου της προσβασιμότητας στα παραδοτέα έργων). Προστίθεται, επίσης, ότι η προσβασιμότητα για τους ανθρώπους με αναπηρία πρέπει να εξασφαλίζεται σε όλα τα στάδια του προγραμματισμού, της υλοποίησης και της αξιολόγησης των προγραμμάτων στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής χρηματοδότησης. Επομένως, με δεδομένο ότι οι δημόσιες προμήθειες στην Ευρώπη αντιστοιχούν στο 16% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της ΕΕ, δηλαδή σε 1,5 τρις ευρώ, ενώ ο κλάδος των ΤΠΕ αντιστοιχεί στο 6% του ΑΕγχΠ της ΕΕ, οι δημόσιες προμήθειες πρέπει οπωσδήποτε να διασφαλίζουν μια μακροπρόθεσμα βιώσιμη πολιτική αγορών στα πλαίσια της οποίας όλα τα μέλη της κοινωνίας θα έχουν πρόσβαση στα προϊόντα και τις υπηρεσίες που προσφέρονται. Ο λόγος για τον οποίο στα χρηματοδοτούμενα πλαίσια θέτονται αυστηρότερες προδιαγραφές για τα παραδοτέα των έργων πηγάζει και από την περιορισμένη πρόοδο που σημειώνεται σε ότι αφορά την ηλεκτρονική πρόσβαση στην Ευρώπη. Συγκεκριμένα, τα τρία βασικά ευρήματα – συμπεράσματα πρόσφατης έρευνας για τον σκοπό αυτό είναι [MeAC, 2007]: • Υπάρχει έλλειμμα στην ηλεκτρονική προσβασιμότητα: τα αμεα στην Ευρώπη συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν εμπόδια στη χρήση των προϊόντων και υπηρεσιών ΤΠΕ που στη σύγχρονη εποχή αποτελούν βασικά συστατικά της κοινωνικής και οικονομικής ζωής. • Υπάρχει χάσμα στην ηλεκτρονική προσβασιμότητα: Από συγκριτική άποψη η κατάσταση της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας των αμεα σε ολόκληρη την Ευρώπη, τόσο σε ότι αφορά την γενικότερη κατάσταση, όσο και σε ότι αφορά τις συναφείς πολιτικές, είναι εξαιρετικά δυσμενής σε σύγκριση με χώρες όπως η Αυστραλία, ο Καναδάς και οι ΗΠΑ. • Η ανομοιογένεια της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας: Η κατάσταση στον τομέα αυτό είναι εξαιρετικά ανομοιογενής, παρουσιάζοντας εικόνα patchwork (σημ.: αργκό που υποδηλώνει προχειροδουλειά) όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά, με σημαντικά χάσματα, αδιαβάθμητη εστίαση στο φάσμα των συναφών θεμάτων και ευρείες διαφορές στα Κράτη-Μέλη. Επιπρόσθετα, η νομοθεσία 2004/18/EΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, περί συντονισμού των διαδικασιών σύναψης δημόσιων συμβάσεων έργων, προμηθειών και υπηρεσιών, προβλέπει την ενσωμάτωση κριτηρίων προσβασιμότητας στις τεχνικές απαιτήσεις. Πιο απλά, οι κανονισμοί που ισχύουν σε εθνικό επίπεδο θα πρέπει να είναι συμβατοί με τον κοινοτικό νόμο, με συνέπεια η αρχή της προσβασιμότητας να είναι δεσμευτική στο βαθμό που οι τελικοί εργολάβοι να επιλέγονται ή αποκλείονται από δημόσιους διαγωνισμούς με βάση την εκπλήρωση ή όχι της υιοθέτησης συγκεκριμένων τεχνικών προδιαγραφών ηλεκτρονικής προσβασιμότητας. Ως συνέχεια των νομοθετικών αυτών πλαισίων το Σχέδιο Δράσης για τα ΑμεΑ 2006-2015, που υιοθετήθηκε τον Απρίλιο του 2006 από το Συμβούλιο Υπουργών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κατοχυρώνει τους άξονες - δράσεις πάνω στους οποίους φιλοδοξείται να χτιστεί το Ευρωπαϊκό θεσμικό πλαίσιο για την αναπηρία για τις επόμενες δεκαετίες, και οι νομοθετικές πράξεις των Κρατών- Μελών. Επιπλέον ενός προστατευτικού νομοθετικού πλαισίου που αρχίζει να κατασκευάζεται και να τυγχάνει εφαρμογής σε ψηφιακές υπηρεσίες με κάποιο δημόσιο χαρακτήρα, η Ε.Ε. λαμβάνει μέριμνα και για τις περιπτώσεις πρωτοβουλιών από τον ιδιωτικό τομέα. Για το λόγο αυτό λαμβάνονται δράσεις (π.χ., χρηματοδοτικά πλαίσια για την έρευνα και ανάπτυξη ψηφιακών υπηρεσιών) για την ενθάρρυνση του ιδιωτικού τομέα στην υιοθέτηση προτύπων προσβασιμότητας, όπως και για την ανάπτυξη της αγοράς των υποστηρικτικών τεχνολογιών, η οποία υπολείπεται σε επιδόσεις σε σύγκριση με εκείνων στις Η.Π.Α.. Σε εθνικό επίπεδο Κρατών-Μελών, το Ηνωμένο Βασίλειο εδώ και πολλά χρόνια βρίσκεται εν ισχύ νομοθεσία η οποία συμπεριλαμβάνει συγκεκριμένες πρόνοιες για το θέμα της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας. Βάσει της Disability Discrimination Act23 (DDA) από το 1995, όλοι οι πάροχοι ψηφιακών υπηρεσιών δημοσίου συμφέροντος είναι υποχρεωμένοι να λαμβάνουν ρεαλιστικά μέτρα για την αντιμετώπιση εμποδίων στην προσπελασιμότητα και την ευχρηστία των ηλεκτρονικών υπηρεσιών από τα αμεα και ιδιαιτέρως από τον Μάη του 2002 όπου βρίσκονται σε εφαρμογή αυστηρές προδιαγραφές για τους ιστοχώρους (το Section III και το Code of practice). Το εύρος του «δημοσίου συμφέροντος» δεν αφορά τον στενό δημόσιο τομέα ή υπηρεσίες που παρέχονται ή χρηματοδοτούνται μέσω αυτού αλλά γενικότερα υπηρεσίες που παρέχονται σε όλους τους πολίτες του Ηνωμένου Βασιλείου, όπως για παράδειγμα η πώληση εισιτηρίων μέσω διαδικτύου μίας ιδιωτικής αεροπορικής εταιρείας. Για το λόγο αυτό η ADA θεωρείται από τα καλύτερα παραδείγματα εφαρμογής νομοθετημάτων με τελικό στόχο την επίτευξη της προσβασιμότητας στο διαδίκτυο. Στη Γερμανία το 2003 θεσπίστηκε νομοθεσία στο πλαίσιο καταπολέμησης διακρίσεων που για πρώτη φορά στην Ευρώπη απευθύνεται συγκεκριμένα στην πρόσβαση των αμεα σε προϊόντα και υπηρεσίες της ΚτΠ. Η νομοθεσία υιοθετεί και εξειδικεύει σε εθνικό επίπεδο τις προδιαγραφές των οδηγιών WCAG έκδοση 1.0 και προβλέπει μηχανισμούς και χρονοδιαγράμματα αντιμετώπισης του προβλήματος της ανεπαρκούς ηλεκτρονικής προσβασιμότητας. Η υιοθέτηση των προδιαγραφών αυτών υποχρεωτική για ομοσπονδιακούς διαδικτυακούς τόπους, όπως επίσης για όλους τους υπόλοιπους διαδικτυακούς τόπους γενικού ενδιαφέροντος, καθώς και αυτών που περιέχουν πληροφορίες σχετικά με αμεα. Στη Ισπανία, ο νόμος 34/2002 για τις υπηρεσίες της Κοινωνίας της Πληροφορίας και του Ηλεκτρονικού Εμπορίου υποχρεώνει τις δημόσιες διοικήσεις να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα ώστε οι άνθρωποι με αναπηρία και οι ηλικιωμένοι να μπορούν να έχουν πρόσβαση στις ιστοσελίδες τους σύμφωνα με αναγνωρισμένα κριτήρια. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι κατασκευαστές λογισμικού και εξοπλισμού πρέπει να λαμβάνουν υπόψη πρότυπα προσβασιμότητας ώστε να εξασφαλίζεται η πρόσβαση των συγκεκριμένων ομάδων σε ψηφιακό περιεχόμενο. Στις ίδιες γραμμές, στην Ιταλία «Cabinet Resolution 13/3/2001», και στην Πορτογαλία (Council no.97/99), όλες οι κυβερνητικές ιστοσελίδες πρέπει να είναι προσβάσιμες και να σχεδιάζονται σύμφωνα με τις οδηγίες WCAG. Επιπλέον, η Ιταλία έχει ενσωματώσει τα κριτήρια προσβασιμότητας ως προϋποθέσεις στη σύναψη συμβάσεων δημοσίων έργων όσον αφορά στη κατασκευή και τον σχεδιασμό ιστοσελίδων. Οι νέες συμβάσεις ακυρώνονται στην περίπτωση που δεν συμμορφώνονται με προδιαγραφές προσβασιμότητας, ενώ οι συμβάσεις που ισχύουν πριν τη νομοθεσία θα πρέπει εξίσου να ανταποκριθούν σε απαιτήσεις πρόσβασης αμεα και ηλικιωμένων. Η νομοθεσία προβλέπει αστική νομική ευθύνη και πιθανή ποινική δίωξη στην περίπτωση που οι υποχρεώσεις δεν πραγματοποιούνται. Περαιτέρω, στην Πορτογαλία, η νομοθεσία για τα πνευματικά δικαιώματα (63/85) του 1985 τροποποιήθηκε, ώστε να επιτρέπει την παραγωγή και τη διάθεση αντιγράφων για τη χρήση από ανθρώπους με τυφλότητα. Στη Φιλανδία, κοινοβουλευτική νομοθεσία (Constitution Act 731/1999) κατοχυρώνει τα δικαιώματα των ανθρώπων που χρησιμοποιούν νοηματική γλώσσα και διερμηνείς στην επικοινωνία τους με το δημόσιο τομέα. Επιπλέον, ο Ποινικός Κώδικας που τροποποιήθηκε το 1995 συμπεριλαμβάνει την απαγόρευση της διάκρισης σε θέματα αναπηρίας σε όλους τους τομείς της κοινωνίας. Στην Γαλλία, το βασικό σχέδιο για άτομα με αναπηρία θεσμοθετήθηκε το 1975 (Disability Act) και στοχεύει στην καταπολέμηση των διακρίσεων στην παροχή υπηρεσιών και προϊόντων. Σχετικά με τις ΤΠΕ, ο νόμος του 2001 (loi 2001-1066 du 16 novembre 2001) θεσπίζεται συγκεκριμένα για την ισότιμη πρόσβαση και χρήση των ΤΠΕ από ηλικιωμένους και ανθρώπους με αναπηρία. Σύμφωνα με το άρθρο 47 του νόμου, προβλέπονται ποινικές διώξεις για παραβάσεις του νόμου, ως τελευταία λύση. Συνολικά, μέχρι στιγμής δεκατρείς ευρωπαϊκές χώρες διαθέτουν νομοθεσία με την οποία επιβάλλεται η προσβασιμότητα των δημόσιων ιστοχώρων. Αυτές είναι οι: Αυστρία, Δανία, Γαλλία, Γερμανία, Ιρλανδία, Ισπανία, Ιταλία, Λιθουανία, Μεγάλη Βρετανία, Ολλανδία, Πορτογαλία, Τσεχία και Φιλανδία. Φιλοδοξώντας στη χάραξη μιας πορείας για τη μεγιστοποίηση του κοινωνικού και οικονομικού δυναμικού των ΤΠΕ, και ιδιαιτέρως του διαδικτύου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δρομολόγησε τον Μάρτιο 2010 τη στρατηγική Ευρώπη 2020, για έξοδο από την κρίση και προετοιμασία της οικονομίας της Ένωσης για τις προκλήσεις της επόμενης δεκαετίας. Το «Ψηφιακό Θεματολόγιο για την Ευρώπη» είναι μία από τις επτά εμβληματικές πρωτοβουλίες της στρατηγικής Ευρώπη 2020 ζωτικού μέσου της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας: για την άσκηση επιχειρηματικής δραστηριότητας, την εργασία, το παιχνίδι, την επικοινωνία και την ελεύθερη έκφραση. Η επιτυχής υλοποίηση αυτού του θεματολογίου θα προωθήσει την καινοτομία, την οικονομική μεγέθυνση και θα βελτιώσει την καθημερινή ζωή για τους πολίτες ανεξαιρέτως και τις επιχειρήσεις. Στο θεματολόγιο γίνονται ειδικές αναφορές για την ηλεκτρονική προσβασιμότητας του διαδικτύου: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «Υπάρχει επίσης ανάγκη για συντονισμένες δράσεις ώστε να εξασφαλιστεί ότι το νέο ηλεκτρονικό περιεχόμενο είναι επίσης πλήρως στη διάθεση των ατόμων με αναπηρίες. Ειδικότερα, οι δημόσιοι δικτυακοί τόποι και οι επιγραμμικές υπηρεσίες της EE που είναι απαραίτητες για πλήρη συμμετοχή στη δημόσια ζωή πρέπει να ευθυγραμμιστούν με τα διεθνή πρότυπα πρόσβασης στο διαδίκτυο. Εξάλλου, η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία περιέχει υποχρεώσεις σχετικά με την προσβασιμότητα». [Τέλος του Πλαισίου]. Ενώ σε επίπεδο δράσεων προτείνεται μεταξύ άλλων 3 συγκεκριμένες δράσεις για την υιοθέτηση των αναφερομένων προδιαγραφών αλλά και της παρακολούθησης της προόδου των Κρατών-Μελών στο συγκεκριμένο θέμα: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «συστηματική αξιολόγηση της προσβασιμότητας σε αναθεωρήσεις της νομοθεσίας στο πλαίσιο του ψηφιακού θεματολογίου, π.χ. ηλ-εμπόριο, ηλ-ταυτότητα & ηλ-υπογραφή, κατά τη σύμβαση του ΟΗΕ για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία, 1. έπειτα από επανεξέταση των επιλογών, διατύπωση προτάσεων, έως το 2011, ώστε να εξασφαλιστεί ότι ιστότοποι του δημόσιου τομέα (και ιστότοποι που παρέχουν βασικές υπηρεσίες στους πολίτες) θα είναι πλήρως προσβάσιμοι το 2015, 2. σε συνεργασία με τα κράτη μέλη και τους ενδιαφερομένους, διευκόλυνση της σύναψης, έως το 2012, μνημονίου συμφωνίας για την ψηφιακή πρόσβαση ατόμων με αναπηρίες, σύμφωνα με τη σύμβαση του ΟΗΕ. Τα κράτη μέλη οφείλουν: • να έχουν έως το 2011 εφαρμόσει μακροπρόθεσμες πολιτικές ηλε-δεξιοτήτων και ψηφιακού γραμματισμού και προώθηση σχετικών κινήτρων για τις ΜΜΕ και τις μειονεκτούσες ομάδες, • να έχουν έως το 2011 εφαρμόσει τις διατάξεις σχετικά με την αναπηρία στο πλαίσιο των τηλεπικοινωνιών και της οδηγίας για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων επικοινωνίας,» [Τέλος του Πλαισίου]. Βάσει των παραπάνω κατευθύνσεων, τα Κράτη-Μέλη οφείλουν να λάβουν συγκεκριμένα νομοθετικά μέτρα για την οριζόντια εφαρμογή προδιαγραφών ηλεκτρονικής προσβασιμότητας, αλλά και να εφαρμόσουν συγκεκριμένα προγράμματα ηλεκτρονικής μάθησης στοχευμένα για τις μειονεκτούσες πληθυσμιακές ομάδες. Ένας από τους πρακτικούς στόχους της συγκεκριμένης πολιτικής αποτελεί το να καταστούν προσβάσιμοι όλοι οι ιστοχώροι δημοσίου χαρακτήρα μέχρι το 2015. Βεβαίως, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη την αποτυχία του πρόσφατου παρελθόντος, όπου ανάλογος στόχος είχε τεθεί και το 2000 χωρίς όμως αυτός να επιτευχθεί ποτέ, η Ε.Ε. δείχνει αποφασισμένη να λάβει σοβαρά μέτρα για την επιτυχία του εγχειρήματος. Η πλέον πρόσφατη εξέλιξη αφορά την υιοθέτηση της πολιτικής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τη Ψηφιακή Ατζέντα i2010, όπου βάσει αυτής θα παρακολουθείται ο δείκτης τήρησης προδιαγραφών ηλεκτρονικής προσβασιμότητας των Κρατών – Μελών, ενώ αναμένεται και σχετική Οδηγία (Accessibility Act) μέχρι το τέλος του 2013. Άλλα επίσημα κείμενα πολιτικής που προωθούν την εφαρμογή προδιαγραφών ηλεκτρονικής προσβασιμότητας αποτελούν το πρόσφατο κείμενο της Στρατηγικής 2020 (the Digital Agenda for Europe), η Ανακοίνωση της Επιτροπής Για την Ψηφιακή Ατζέντα COM(2010) 245 τελικό/2 και η σε εξέλιξη πρωτοβουλία Mandate M 376 ETSI STF 416. Τέλος έχει προαναγγελθεί η δημιουργία σχετικής οδηγίας24 εντός του 2013. 2.4 Πρόνοιες για την Προσβασιμότητα του Διαδικτύου στην Ελλάδα Η κυρωθείσα από την Ελληνική Βουλή Διεθνής Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και το Προαιρετικό της Πρωτόκολλο παρέχει ένα περίγραμμα από πρόνοιες που θα πρέπει να τηρούνται στην προσφορά και διάθεση ψηφιακών υπηρεσιών, με ένα πλέον νομικά δεσμευτικό χαρακτήρα. Επιπλέον, οι εν ισχύ και οι υπό διαμόρφωση Ευρωπαϊκές οδηγίες διαμορφώνουν ένα συμπληρωματικό πλαίσιο μέσα στο οποίο οφείλουν να οριοθετούνται οι νομοθετικές πρωτοβουλίες των Κρατών – Μελών. Ήδη στη χώρα μας, στο Σύνταγμα της Ελλάδος περιέχεται μία καθολική πρόνοια σχετικά με το δικαίωμα της συμμετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας όλων ανεξαιρέτως των πολιτών. Συγκεκριμένα, σύμφωνα το άρθρο 5Α (παρ. 2) του Συντάγματος αναφέρει: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «Καθένας έχει δικαίωμα συμμετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Η διευκόλυνση της πρόσβασης στις πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά, καθώς και της παραγωγής, ανταλλαγής και διάδοσης τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους, τηρουμένων πάντοτε των εγγυήσεων των άρθρων 9, 9Α και 19». [Το Σύνταγμα της Ελλάδας, 2001] [Τέλος του Πλαισίου]. Επιπλέον του συγκεκριμένου άρθρου, σημειώνεται και η γενική αναφορά του Άρθρου 21 παράγραφος 6, σύμφωνα με την οποία το Κράτος μεριμνά ώστε τα αμεα να έχουν δικαίωμα να απολαμβάνουν μέτρων που εξασφαλίζουν την αυτονομία, την επαγγελματική ένταξη και τη συμμετοχή τους στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας. Αυτό διασταλτικά συνεπάγεται και την πρόσβαση στην (ηλεκτρονική) πληροφορία εφόσον η αυτονομία και η επαγγελματική ένταξη καθίσταται στις μέρες μας αδύνατη χωρίς την πρόσβαση σε αυτή. Ειδικά όμως για την προσφορά προσβάσιμων διαδικτυακών τόπων δημοσίου χαρακτήρα, η περίπτωση του Άρθρου 5Α έχει ήδη αποτελέσει πεδίο αρκετών αναλύσεων αναφορικά με την ευρύτητα εφαρμογής της. Αναγνωρίζοντας τη ζωτική σημασία της εξασφάλισης πλήρους και ισότιμης συμμετοχής των ανθρώπων με αναπηρία στην ΚτΠ, στις περισσότερες εξ αυτών η επικρατούσα αντίληψη είναι ότι η ΚτΠ αποτελεί ένα φαινόμενο που εξελίσσεται εκτός των άλλων κοινωνικών και οικονομικών διεργασιών ή έστω παράλληλα προς αυτές. Ο ίδιος ρυθμός εξέλιξης επομένως θα πρέπει να ακολουθείται από την Πολιτεία, η οποία οφείλει να παρέχει συνεχώς ανανεούμενες προσαρμογές βάσει του τεχνολογικού πλαισίου που κάθε φορά ισχύει. Σε διαφορετική περίπτωση, ο κοινωνικός αποκλεισμός των αμεα, επιπλέον των όποιων εμποδίων οφείλονται φυσικής προσβασιμότητα των υποδομών, θα μεταφερθεί και στις προσφερόμενες ψηφιακές υποδομές, περιορίζοντας ή και μηδενίζοντας τις όποιες δυνατότητες συμμετοχής στην κοινωνική και οικονομική ζωή παρέχονται στο διαμορφούμενο ψηφιακό περιβάλλον. Η συγκεκριμένη πρόνοια προδιαγράφει τις παρακάτω υποχρεώσεις και δικαιώματα: • το Κράτος υποχρεώνεται να προσφέρει ένα διαρκώς ανανεούμενο νομοθετικό πλαίσιο για τη διασφάλιση της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας • το συνταγματικό δικαίωμα συμμετοχής στην ΚτΠ είναι γενικότερο και ευρύτερο, όμως αυτό θα πρέπει να συμπληρώνεται και να εξειδικεύεται ώστε να λάβει πρακτική ερμηνευτική αξία (κανονιστική πληρότητα) • σημειώνεται ότι ήδη αναπτύσσεται νομική επιχειρηματολογία βάσει της οποίας το συγκεκριμένο άρθρο έχει «αγώγιμη αξίωση». Επιπλέον της Συνταγματικής πρόνοιας, ο πρόσφατος Νόμος 3861 περί «Ενίσχυση της διαφάνειας με την υποχρεωτική ανάρτηση νόμων και πράξεων των κυβερνητικών, διοικητικών και αυτοδιοικητικών οργάνων στο διαδίκτυο «Πρόγραμμα Διαύγεια» και άλλες διατάξεις» όπου αναφέρει: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «Κατά το σχεδιασμό και τη συντήρηση των δικτυακών τόπων και την ανάρτηση των νόμων και πράξεων που προβλέπονται στον παρόντα νόμο, λαμβάνεται πρόνοια ώστε να διασφαλίζεται η πρόσβαση των ατόμων με αναπηρία στο περιεχόμενο των δικτυακών τόπων». [Τέλος του Πλαισίου]. δεν περιλαμβάνει συγκεκριμένους τεχνικούς ορισμούς ή άλλες προδιαγραφές για την ορθή και ομοιογενή εφαρμογή του, όμως αποτελεί προοίμιο για την εφαρμογή τεχνική εξειδίκευση του συγκεκριμένου είδους αναρτήσεων. Βεβαίως, η συγκεκριμένη έλλειψη προσαρμογής στο εκάστοτε τεχνολογικό πλαίσιο αποτελεί την εικόνα στην πλειοψηφία των Κρατών – μελών στην Ε.Ε.. Η έλλειψη «ομοιόμορφης» εφαρμογής της πρόνοιας περί ηλεκτρονικής προσβασιμότητας σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση, έχει αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Σε μία προσπάθεια οριοθέτησης αυτού του τεχνολογικού πλαισίου, ήδη από το 2002 σε ψήφισμά του το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σχετικά με την ανακοίνωση της Επιτροπής eEurope 2002 περί «Προσβασιμότητα στις δημόσιες ιστοθέσεις και στο περιεχόμενό τους», χρησιμοποιεί συγκεκριμένες και ελέγξιμες τεχνικές προδιαγραφές κατασκευής προκειμένου να περιγράψει με πρακτικό τρόπο το πώς ορίζεται η ηλεκτρονική προσβασιμότητα. Οι προδιαγραφές που χρησιμοποιήθηκαν ήταν το de facto αναγνωρισμένο πρότυπο ηλεκτρονικής προσβασιμότητα των Οδηγιών για την Προσβασιμότητα του Περιεχομένου του Παγκοσμίου Ιστού έκδοση 1.0 (WCAG), και συγκεκριμένα στο επίπεδο συμμόρφωσης ΑΑ (διπλό Α), το οποίο κάθε φορά πρέπει να συνοδεύει την έκδοση προκειμένου να έχει πραγματικό νόημα. Συγκεκριμένα στην παράγραφο 30 αναφέρεται: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «τονίζει το γεγονός ότι για να είναι οι ιστοθέσεις προσβάσιμες, είναι σημαντικό να διαθέτουν ένα επίπεδο συμβατότητας “διπλού-Α” και να εφαρμόζεται πλήρως η προτεραιότητα 2 των κατευθυντηρίων γραμμών WAI». [Τέλος του Πλαισίου]. Η χρήση συγκεκριμένου τεχνικού προτύπου έγινε μεταξύ άλλων λόγω της εκτιμώμενης «ανεπάρκειας ιστοτόπων, τους οποίους να μπορούν εύκολα να διαβάσουν και να συμβουλευθούν τα άτομα με ασθενή όραση», της «έλλειψης προσβάσιμου περιεχομένου» και της «ασυμβατότητας των προγραμμάτων με τα συστήματα υποβοήθησης (π.χ., λογισμικά ανάγνωσης οθόνης για τυφλούς χρήστες)». Ως αποτέλεσμα των ψηφισμάτων που υιοθετούσαν τη συγκεκριμένη τεχνική προδιαγραφή, ακολούθησε η δέσμευση των Κρατών-Μελών να καταστήσουν τους διαδικτυακούς τόπους δημοσίου χαρακτήρα προσβάσιμους, με τη χρήση του συγκεκριμένου επιπέδου ηλεκτρονικής προσβασιμότητας εκείνου του WCAG έκδοση 2.0 και επίπεδο συμμόρφωσης AA (διπλό Α), το οποίο χαρακτηρίζεται διεθνώς αρκούντος ικανοποιητικό. Αυτός ο χαρακτηρισμός αποδίδεται διότι με τη χρήση των συγκεκριμένων οδηγιών εξασφαλίζεται ότι το περιεχόμενο για το διαδίκτυο είναι προσβάσιμο από την ευρύτερη δυνατή ομάδα του πληθυσμού χωρίς την ανάγκη επιπλέον προσαρμογών. Κατά μία έννοια επομένως, και εφόσον οι συγκεκριμένες προδιαγραφές (η νέα έκδοση 2.0 των Οδηγιών για την Προσβασιμότητα του Περιεχομένου του Ιστού) ήδη συμπεριλαμβάνονται σε επίσημα κείμενα της Ε.Ε., μπορούν να αποτελέσουν την τεχνική προδιαγραφή για την πρακτική υιοθέτηση της Συνταγματικής πρόνοιας. Συγκεκριμένες πρόνοιες, πλην όμως και πάλι χωρίς τεχνική τεκμηρίωση για την ηλεκτρονική προσβασιμότητα της ψηφιακής πληροφορίας, περιέχονται και στο παλαιότερο Νόμο 3448/2006 (ΦΕΚ 57/Α/15.3.2006) «Για την περαιτέρω χρήση πληροφοριών του δημόσιου τομέα και τη ρύθμιση θεμάτων αρμοδιότητας Υπουργείου Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης». Η αναφορά του άρθρου 10 «Μέτρα διευκόλυνσης της αναζήτησης εγγράφων» όπου αναφέρεται: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «Οι φορείς του δημόσιου τομέα μεριμνούν, ώστε να λαμβάνονται τα μέτρα που είναι αναγκαία για τη διευκόλυνση της αναζήτησης εγγράφων προς περαιτέρω χρήση, όπως η κατάρτιση και διάθεση καταλόγων των κυριότερων εγγράφων με δυνατότητα ηλεκτρονικής πρόσβασης, καθώς και η δημιουργία ιστοσελίδων που συνδέονται με αποκεντρωμένους καταλόγους. Οι φορείς του δημόσιου τομέα λαμβάνουν ειδική μέριμνα για τη διευκόλυνση των ατόμων με αναπηρίες στην αναζήτηση εγγράφων για περαιτέρω χρήση.». [Τέλος του Πλαισίου]. Επιπλέον, στον νόμο περί Ειδικής αγωγής στο άρθρο 2 παράγραφος 7 του Νόμου 3699/2008 «Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση ατόμων με αναπηρία ή με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες», περιλαμβάνεται συγκεκριμένη πρόνοια για την ηλεκτρονική προσβασιμότητα τόσο του περιεχομένου και των εκπαιδευτικών εργαλείων που παρέχονται μέσω διαδικτύου, όσο και οποιονδήποτε εφαρμογών πληροφορικής γενικότερα: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «Με απόφαση του Υπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων συνιστώνται στο Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων δυο συμβουλευτικές – γνωμοδοτικές επιτροπές, μία για την παρακολούθηση της φυσικής προσβασιμότητας των ατόμων με αναπηρία στις εκπαιδευτικές και διοικητικές δομές του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων και μία για την παρακολούθηση της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας του εκπαιδευτικού υλικού και των διαδικτυακών τόπων. Στις επιτροπές αυτές συμμετέχουν – μεταξύ άλλων -και εκπρόσωποι της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ατόμων με Αναπηρία. Με την ίδια απόφαση καθορίζονται και οι κανόνες λειτουργίας τους.». [Τέλος του Πλαισίου]. Στον ίδιο Νόμο περιλαμβάνεται γενική αναφορά για την ηλεκτρονική προ σβασιμότητα (άρθρο 2, παρ. 5, εδάφιο δ.) βάσει της οποίας: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «…Η εφαρμογή των αρχών του «Σχεδιασμού για Όλους (Design for All)» για τη διασφάλιση της προσβασιμότητας των ατόμων με αναπηρία είναι υποχρεωτική τόσο κατά το σχεδιασμό των εκπαιδευτικών προγραμμάτων και του εκπαιδευτικού υλικού όσο και κατά την επιλογή του πάσης φύσεως εξοπλισμού (συμβατικού και ηλεκτρονικού), των κτιριακών υποδομών αλλά και κατά την ανάπτυξη όλων των πολιτικών και διαδικασιών των ΣΜΕΑΕ και ΚΕΔΔΥ.» [Τέλος του Πλαισίου]. Με τον Νόμο 3230/2004 δημιουργήθηκαν οι Μονάδες Προσβασιμότητας για ΑμεΑ στο Υπουργείο Εσωτερικών και το σύνολο του δημόσιου τομέα, με σκοπό την εξασφάλιση της προσβασιμότητας και σχετικών διευκολύνσεων για άτομα με αναπηρίες στους χώρους λειτουργίας τους. Κατά μία ερμηνεία, ως χώροι λειτουργίας μπορούν να οριστούν και οι ψηφιακοί χώροι και με το σκεπτικό αυτό το Προεδρικό Διάταγμα 13/2005 ορίζει τα καθήκοντα και οι αρμοδιότητές τους στο πλαίσιο της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης. Οι μονάδες αυτές είναι αρμόδιες για την καταγραφή των υφιστάμενων εμποδίων, τη μελέτη και την εισήγηση των αναγκαίων νομοθετικών και ρυθμιστικών μέτρων, με σκοπό τη «δημιουργία των απαραίτητων προϋποθέσεων για την ανεμπόδιστη πληροφόρηση και εξυπηρέτηση από τους αρμόδιους υπαλλήλους, με συμβατικές και σύγχρονες μεθόδους (κατάλληλες θυρίδες συναλλαγής, εξυπηρέτηση από ένα σημείο, πρόσβαση σε εφαρμογές ηλεκτρονικής διοίκησης για πληροφόρηση και εξυπηρέτηση)». Οι Μονάδες έχουν καθήκον, σύμφωνα με τον νόμο, να υποβάλλουν πρόγραμμα και χρονοδιάγραμμα για την υλοποίηση των αναγκαίων αλλαγών. Εξειδικευμένη πρόνοια για ηλεκτρονική προσβασιμότητα στο ψηφιακό υλικό των βιβλιοθηκών δίνει ο «Κανονισμός Λειτουργίας Βιβλιοθηκών» (Υ.Α. 830/2003), ο οποίος προβλέπει την ίση και ελεύθερη πρόσβαση των αμεα σε αυτό. Σύμφωνα με το άρθρο 1 του κανονισμού τονίζεται ότι η βιβλιοθήκη οφείλει να παρέχει ειδικές υπηρεσίες και υλικό σε όσους χρήστες αδυνατούν να χρησιμοποιήσουν τις συνήθεις υπηρεσίες και το υπάρχον υλικό της βιβλιοθήκης. Επιπλέον, προβλέπεται η εξασφάλιση ψηφιακού υλικού προσβάσιμο σε αναγνώστες με προβλήματα όρασης ακολουθώντας τις «Αρχές για τη δημιουργία και παραγωγή για προσβάσιμα βιβλία και υλικό» της διεθνούς κοινοπραξίας για το πρότυπο του ψηφιακού φωνητικού βιβλίου (π.χ. Daisy μορφότυπος). Ωστόσο, σε επίπεδο εφαρμογής της συγκεκριμένης απόφασης, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων και παρά την προμήθεια εξοπλισμού υποστηρικτικής τεχνολογίας, οι δημόσιες βιβλιοθήκες δεν προσφέρουν ψηφιακό υλικό σε προσβάσιμη μορφή. Συμπληρωματικά στην κατασκευή και προσφορά του ψηφιακού υλικού των βιβλιοθηκών σε προσβάσιμη μορφή δρα ο Νόμος 2121/1993, ο οποίος αποδίδει εξαιρέσεις πνευματικών δικαιωμάτων των βιβλίων εις όφελος των αμεα (όσον αφορά την αναπαραγωγή τους σε προστατευόμενο καθεστώς). Επιπρόσθετα, βάσει της Υπουργικής Απόφασης ΥΠΠΟ/ΔΙΟΙΚ/98546 (ΦΕΚ: Β 2065/24.10.2007) «Αναπαραγωγή έργου πνευματικής ιδιοκτησίας προς όφελος τυφλών και κωφαλάλων, και επέκταση της ρύθμισης σε άλλες κατηγορίες ατόμων με αναπηρίες», καθορίζονται οι συνθήκες βάσει των οποίων επιτρέπεται η αναπαραγωγή έργων με πνευματικά δικαιώματα. Γενικές μορφές τις οποίες ενδέχεται να αποκτήσουν τα έργα εκείνα των οποίων επιτρέπεται η αναπαραγωγή σύμφωνα με το άρθρο 28 είναι η γραφή Braille, Moon, Daisy, τα ομιλούντα βιβλία (talking books), καθώς και οποιαδήποτε άλλη μέθοδος που έχει σχεδιαστεί αποκλειστικά για να χρησιμοποιείται από τους δικαιούχους και ανταποκρίνεται στις ειδικές ανάγκες τους, στο βαθμό που απαιτείται από τη συγκεκριμένη αναπηρία. Η πλέον πρόσφατη αναγνώριση της ανάγκης προώθησης της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών είναι εκείνη του Νόμου 3979/2011 «Για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση και λοιπές διατάξεις». Σε αυτόν υπάρχουν πρόνοιες για την υποχρεωτική τήρηση προδιαγραφών που καθιστούν τις όποιες ηλεκτρονικές υπηρεσίες του Δημοσίου και ευρύτερου Δημοσίου βρίσκει ο Νόμος εφαρμογή, προσβάσιμες και από τα άτομα με αναπηρία. Τα συγκεκριμένα σημεία του νόμου όπου περιγράφονται οι συγκεκριμένες υποχρεώσεις των φορέων του δημοσίου τομέα για το θέμα της παραγωγής προσβάσιμων υπηρεσιών και περιεχομένου είναι τα ακόλουθα: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. Άρθρο 4, παρ. 7: «Οι φορείς του δημόσιου τομέα διαμορφώνουν την πληροφόρηση και επικοινωνία και εν γένει τις υπηρεσίες ηλεκτρονικής διακυβέρνησης κατά τρόπο, ώστε αυτές να είναι φιλικές προς τον χρήστη, να διασφαλίζουν και να ενισχύουν την ισότητα ως προς την πρόσβαση σε πληροφορίες και υπηρεσίες ηλεκτρονικής διακυβέρνησης και να λαμβάνουν υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες πρόσβασης ορισμένων ομάδων ή ατόμων και ιδίως των ατόμων με αναπηρία.» Άρθρο 4, παρ. 8: «Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή υπηρεσιών ηλεκτρονικής διακυβέρνησης και η διαμόρφωση και προμήθεια των αντίστοιχων πληροφοριακών και επικοινωνιακών συστημάτων και υπηρεσιών πρέπει να γίνεται με γνώμονα τη διασφάλιση της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας σε άτομα με αναπηρίες και τη δυνατότητα αξιοποίησης των σχετικών υπηρεσιών από αυτά.». Άρθρο 5, παρ. 3: «Κάθε φορέας του δημόσιου τομέα προσδιορίζει τους όρους και τα εργαλεία τήρησης του δικτυακού τόπου, τηρώντας τις αρχές της δημοσιότητας, της ποιότητας, της ασφάλειας, της προσβασιμότητας και της διαλειτουργικότητας. Στο δικτυακό τόπο περιλαμβάνεται αναφορά των στοιχείων του υπευθύνου τήρησης και του αναπληρωτή του και των στοιχείων επικοινωνίας αυτών.» Άρθρο 17, παρ. 3: «Οι φορείς του δημόσιου τομέα κάνουν χρήση ΤΠΕ στη μεταξύ τους επικοινωνία, διακίνηση και ανταλλαγή εγγράφων και δεδομένων εφαρμόζοντας τα πρότυπα και τις τεχνικές, με βάση το προβλεπόμενο στο άρθρο 27 του ν. 3731/2008 Πλαίσιο Παροχής Υπηρεσιών Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης, όπως εκάστοτε ισχύει, προκειμένου να εξασφαλίσουν το απαιτούμενο επίπεδο διαλειτουργικότητας. Άρθρο 17, παρ. 4.: «Το Πλαίσιο Παροχής Υπηρεσιών Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης επικαιροποιείται με απόφαση του Υπουργού Εσωτερικών, Αποκέντρωσης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης, όταν αυτό επιβάλλεται είτε από τη μεταβολή του κανονιστικού πλαισίου που διέπει την παροχή υπηρεσιών είτε από τη μεταβολή του τεχνολογικού περιβάλλοντος και της αντίστοιχης υποδομής. [Τέλος του Πλαισίου]. Οι τρεις πρώτες παράγραφοι αναφέρονται άμεσα στην παροχή προσβάσιμων υπηρεσιών, ενώ στις άλλες δύο γίνεται μνεία στο «Πλαίσιο Παροχής Υπηρεσιών Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης», στο οποίο κάθε φορά οι τεχνικές προδιαγραφές, μεταξύ των οποίων και εκείνων που αφορούν την ηλεκτρονική προσβασιμότητα, εξειδικεύονται. Η πλέον πρόσφατη νομοθετική εξέλιξη απορρέει από την «Κύρωση Πλαισίου Παροχής Υπηρεσιών Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης» της ΥΑΠ/Φ.40.4/1/989. Σε αυτήν, και συγκεκριμένα βάσει του άρθρου 9, ορίζεται ότι οι δημόσιοι διαδικτυακοί τόποι πρέπει να συμμορφώνονται με το πρότυπο Οδηγίες για την Προσβασιμότητα του Περιεχομένου του Ιστού έκδοση 2.025, το οποίο αποτελεί προς το παρόν το de facto πρότυπο ηλεκτρονικής προσβασιμότητας. Συγκεκριμένα και μεταξύ άλλων για την προσβασιμότητα ισχύουν (Σημείωση: ΚΥ σημαίνει: Οι κανόνες που η συμμόρφωση με τις προδιαγραφές που τίθενται είναι επιβεβλημένη για του φορείς του Δημόσιου τομέα, ενώ ΚΠ: Οι κανόνες που είναι δυνατό Οι κανόνες που είναι δυνατό να μην ληφθούν υπόψη και εφόσον αυτό τεκμηριώνεται επαρκώς): [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. [ΚΥ.49]: «Οι δημόσιοι διαδικτυακοί τόποι ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ συμμορφώνονται με το πρότυπο των Οδηγιών για την Προσβασιμότητα του Περιεχομένου του Ιστού έκδοση 2.0, σε επίπεδο συμμόρφωσης τουλάχιστον «ΑΑ». [ΚΠ.27]: «Οι δημόσιοι διαδικτυακοί τόποι ΣΥΝΙΣΤΑΤΑΙ ΝΑ συμμορφώνονται με το πρότυπο των Οδηγιών για την Προσβασιμότητα του Περιεχομένου του Ιστού έκδοση 2.0, σε επίπεδο συμμόρφωσης τουλάχιστον «ΑΑA». [Τέλος του Πλαισίου]. Η νομική αυτή υποχρέωση που αφορά όλα εφεξής τα έργα πληροφορικής του Δημοσίου και εκείνα που χρηματοδοτούνται από κοινοτικούς πόρους, είναι δε συμβατή με τις διεθνείς εξελίξεις και τις πολιτικές σε αρκετά άλλα ανεπτυγμένα Κράτη για το θέμα, καθώς επίσης και με τα απορρέοντα από την κύρωση από την Ελληνική Βουλή στις 10 Απριλίου 2012 της Διεθνούς Σύμβασης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και του Προαιρετικού της Πρωτοκόλλου, τα οποία εφεξής έχουν την ισχύ Εθνικής νομοθεσίας. Οι πρόνοιες αυτές ανοίγουν το δρόμο και στη Χώρα μας για την προσφορά πιστοποιημένων υπηρεσιών αξιολόγησης της ορθής εφαρμογής των προδιαγραφών αυτών. 2.5 Η Υιοθέτηση της Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας σε Χρηματοδοτούμενα Έργα Στην Ελλάδα, παρά το ότι η προαναφερθείσα Συνταγματική πρόνοια για ελεύθερη πρόσβαση όλων των πολιτών στην ΚτΠ έχει κατοχυρωθεί από το 2002, η έλλειψη μέχρι πρότινος συγκεκριμένου εκτελεστικού νόμου στον οποίο να γίνεται αναφορά σε συγκεκριμένες τεχνικές προδιαγραφές εφαρμογής της ηλεκτρονικής προσβασιμότητας όπως αυτός του Ν. 3979/2011 και της συμπληρωματικής του Υ.Α. ΥΑΠ/Φ.40.4/1/989, επηρέαζε καθοριστικά τα παραγόμενα αποτελέσματα και κυρίως την προσβασιμότητα σε διαδικτυακούς τόπους δημοσίου συμφέροντος. Επιπλέον, η πρόσβαση των αμεα στις παραγόμενες, στο πλαίσιο των χρηματοδοτημένων από την Ε.Ε., ψηφιακών υπηρεσιών του επιχειρησιακού προγράμματος Γ’ ΚΠΣ παρουσιάζει αρκετά προβλήματα, όπως αποτυπώνεται στο δείκτη προσβασιμότητας του Ελληνικού διαδικτύου που παρουσιάστηκε σε προηγούμενη ενότητα. Στην πλειοψηφία αυτών, η πρόσβαση των υπηρεσιών από αμεα δεν λαμβάνονταν υπόψη με δεσμευτικό για τους αναδόχους των έργων τρόπο. Η νέα εξέλιξη η οποία θέτει τις βάσεις για την κατασκευή ποιοτικότερων, από πλευράς προσβασιμότητας και ευχρηστίας, ηλεκτρονικών υπηρεσιών, είναι το ότι το Ευρωπαϊκό Φόρουμ Ατόμων με Αναπηρία (EDF), κατόπιν διετούς εκστρατείας που διεξήγαγε, πέτυχε να λαμβάνεται υπόψη η αρχή της μη διάκρισης σε όλα τα χρηματοδοτούμενα από την Ε.Ε. έργα. Πρακτικά, η αρχή της προσβασιμότητας και η αρχή της μη διακριτικής μεταχείρισης αποτελεί πλέον απαραίτητη προϋπόθεση για τη λήψη δημόσιας χρηματοδότησης των κρατών – μελών από τα Διαρθρωτικά Ταμεία. H πολιτική συμφωνία, η οποία πραγματοποιήθηκε στις 5 Μαΐου 2006 σε επίπεδο Συμβουλίου από τους Υπουργούς Οικονομίας και Οικονομικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο πλαίσιο των 5 Κανονισμών που συγκροτούν το νομοθετικό πακέτο της Πολιτικής της Συνοχής, καθιστά την υιοθέτηση της αρχής της προσβασιμότητας στα παραδοτέα όλων των χρηματοδοτούμενων έργων ως απαραίτητη προϋπόθεση για τη λήψη δημόσιας χρηματοδότησης. Συγκεκριμένα, βάσει του άρθρου 16 «Ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών και μη διάκριση» του Γενικού Κανονισμού των Ταμείων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πρέπει: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «σε όλες τις φάσεις υλοποίησης των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων 2007 - 2013, να διασφαλίζεται η οριζόντια ένταξη της αρχής της μη διάκρισης και της προσβασιμότητας των ατόμων με αναπηρία σε αυτά, καθώς και η πρόσβαση των αμεα στους πόρους που θα διατεθούν στο πλαίσιο εφαρμογής της προγραμματικής περιόδου 2007 - 2013». [Τέλος του Πλαισίου]. Η συγκεκριμένη πρόνοια, που έχει καθολική εφαρμογή σε όλα τα Επιχειρησιακά Προγράμματα του ΕΣΠΑ, βρίσκεται σε απόλυτη αρμονία και κατά μία ευρεία έννοια εξειδικεύει το Άρθρο 5Α, εφόσον προδιαγράφει το ότι το κριτήριο της προσβασιμότητας θα εφαρμόζεται στις διάφορες φάσεις των έργων. Με τη συγκεκριμένη απαρέγκλιτη νομική υποχρέωση για τις Αναθέτουσες Αρχές και τους Τελικούς Δικαιούχους, η οποία επιδέχεται εξειδίκευσης αναλόγως του τρόπου εφαρμογής, πληρούνται οι αναγκαίες προϋποθέσεις για την κατασκευή ηλεκτρονικών υπηρεσιών που επιτυγχάνουν υψηλό επίπεδο προσβασιμότητας και ευχρηστίας, κυρίως εξαιτίας της διασύνδεσης της υποχρέωσης αυτής με την εκταμίευση πόρων. Ο κανονισμός αυτός έχει υιοθετηθεί στη χώρα μας βάσει του ΠΔ 60/2007 (ΦΕΚ 64/Α/16.3.2007) «Προσαρμογή της Ελληνικής Νομοθεσίας στις διατάξεις της Οδηγίας 2004/18/ΕΚ «περί συντονισμού των διαδικασιών σύναψης δημοσίων συμβάσεων έργων, προμηθειών και υπηρεσιών», όπως τροποποιήθηκε με την Οδηγία 2005/51/ΕΚ της Επιτροπής και την Οδηγία 2005/75/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 16ης Νοεμβρίου 2005, όπου ρητά αναφέρεται: • στο άρθρο 53 «Τεχνικές προδιαγραφές (άρθρο 23 οδηγίας 2004/18/ΕΚ)» ότι «….1. Οι τεχνικές προδιαγραφές, όπως ορίζονται στο σημείο 1) του Παραρτήματος VI, αναφέρονται στην προκήρυξη του διαγωνισμού, στη συγγραφή υποχρεώσεων καθώς και στα συμβατικά τεύχη ή τα λοιπά συμπληρωματικά έγγραφα. Όταν αυτό είναι δυνατό, οι τεχνικές προδιαγραφές θα πρέπει να ορίζονται έτσι ώστε να εξασφαλίζεται προσβασιμότητα των ατόμων με ειδικές ανάγκες…» Και • στο Παράρτημα VI «Ορισμός Ορισμένων Τεχνικών Προδιαγραφών» ότι «..β) «Τεχνική προδιαγραφή», όταν πρόκειται για δημόσιες συμβάσεις προμηθειών ή δημόσιες συμβάσεις υπηρεσιών: η προδιαγραφή που περιέχεται σε έγγραφο το οποίο προσδιορίζει τα απαιτούμενα χαρακτηριστικά ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας, όπως τα επίπεδα ποιότητας, τα επίπεδα της περιβαλλοντικής επίδοσης, ο σχεδιασμός για όλες τις χρήσεις (συμπεριλαμβανομένης της δυνατότητας πρόσβασης για τα άτομα με ειδικές ανάγκες), και η αξιολόγηση της συμμόρφωσης, της καταλληλότητας, της χρήσης του προϊόντος, της ασφάλειας ή των διαστάσεών του, συμπεριλαμβανομένων των απαιτήσεων που ισχύουν για το προϊόν…», Τέλος, μπορεί να αναφερθεί το Προεδρικό Διάταγμα 60/2007 με το οποίο υιοθετούνται οι ευρωπαϊκές διατάξεις περί συντονισμού των διαδικασιών σύναψης δημοσίων συμβάσεων έργων, προμηθειών και υπηρεσιών, όπου οι προδιαγραφές προσβασιμότητας λαμβάνονται υπόψη όσον αφορά τεχνολογίες επικοινωνίας και πληροφορίας. Επίσης, με σκοπό την τήρηση των διατάξεων για το Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Ταμείο (No 1083/2006), όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, συστάθηκε επιτροπή προσβασιμότητας με τη συμμετοχή των αρχών που είναι υπεύθυνες για τη διαχείριση κοινοτικών πόρων στην Ελλάδα και της ΕΣΑμεΑ. Ο στόχος της επιτροπής είναι να εξασφαλίσει πως η προσβασιμότητα λαμβάνεται υπόψη σε όλα τα στάδια προγραμματισμού, υλοποίησης και αξιολόγησης των χρηματοδοτούμενων έργων στα πλαίσια του Εθνικού Στρατηγικού Σχεδίου Ανάπτυξης 2007- 2013. Ως αποτέλεσμα των προαναφερθέντων πολιτικών, του πρόσφατου Νόμου 3979/2011 και της συμπληρωματικής του Υ.Α. «Κύρωση Πλαισίου Παροχής Υπηρεσιών Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης», στις περιπτώσεις ψηφιακών υπηρεσιών και εφαρμογών που χρηματοδοτούνται στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ, θα πρέπει να λαμβάνονται εκ των προτέρων ορισμένα μέτρα, τα οποία στην παρούσα χρονική φάση αποτυπώνονται ως δεσμευτικές τεχνικές προδιαγραφές στις διακηρύξεις των διαφόρων έργων. Έτσι, για παράδειγμα στην περίπτωση κατασκευής μίας διαδικτυακής πύλης και προκειμένου αυτή να είναι προσβάσιμη, το παρακάτω ενδεικτικό κείμενο, το οποίο βρίσκεται σε πλήρη ευθυγράμμιση με τις Αρχές Σχεδίασης για Όλους, θέτει το θέμα της τήρησης ελέγξιμων τεχνικών προδιαγραφών με νομικά δεσμευτικό χαρακτήρα για τον ανάδοχο ενός έργου: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. «Προκειμένου να διασφαλίζεται η πρόσβαση των ατόμων με αναπηρία στις προσφερόμενες υπηρεσίες και το ψηφιακό περιεχόμενο, η κατασκευή τους θα πρέπει να συμμορφώνεται πλήρως με τις ελέγξιμες Οδηγίες για την Προσβασιμότητα του Περιεχομένου του Ιστού έκδοση 2.0 (WCAG 2.0), σε επίπεδο συμμόρφωσης τουλάχιστον «ΑΑ». Στην περίπτωση των διαδικτυακών υπηρεσιών που θα υλοποιηθούν για χρήση από φορητές συσκευές, επιπλέον της προηγούμενης συμμόρφωσης θα πρέπει να ληφθούν υπόψη ελέγξιμες Βέλτιστες Πρακτικές του Κινητού Παγκοσμίου Ιστού (Mobile Web Best Practices 1.0) της Κοινοπραξίας του W3C. Σημειώνεται ότι η συμμόρφωση των παραδοτέων με τις παραπάνω τεχνικές προδιαγραφές θα ελεγχθεί με συστηματικό τρόπο προ της οριστικής τους παραλαβής τους και εκταμίευσης της οριστικής πληρωμής του έργου.» [Τέλος του Πλαισίου]. Βάσει αυτού: • οι Τελικοί Δικαιούχοι θα πρέπει να διασφαλίζουν στα Τεχνικά Δελτία Έργων καθώς και στα προσχέδια των διακηρύξεων ότι οι προδιαγραφές ηλεκτρονικής προσβασιμότητας αναγράφονται με τρόπο νομικά δεσμευτικό για τον Ανάδοχο του έργου • οι Αναθέτουσες Αρχές θα πρέπει να ελέγχουν μεταξύ άλλων και την ορθή νομικοτεχνική διατύπωση των τεχνικών προδιαγραφών • ο ανάδοχος υποχρεώνεται να υιοθετήσει συγκεκριμένες τεχνικές κατασκευής με τις οποίες παράγονται ψηφιακές υπηρεσίες που μπορούν να λειτουργήσουν και από προϊόντα υποστηρικτικής τεχνολογίας • αναλόγως των συσκευών για τις οποίες σχεδιάζεται μία διαδικτυακή πύλη και οι υπηρεσίες αυτής, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη επιπρόσθετες τεχνικές προδιαγραφές • τα αποτελέσματα (πύλη – υπηρεσίες) ελέγχονται ώστε να εξακριβωθεί και να πιστοποιηθεί η τήρηση των αναφερομένων προδιαγραφών. Η εφαρμογή των παραπάνω προδιαγραφών ανά φάση ενός έργου (κατάθεση Τεχνικού Δελτίου Έργου, Διακήρυξη έργου – Υπογραφή Σύμβασης, Ολοκλήρωση πράξης), παρουσιάζεται στην παρακάτω εικόνα (Εικόνα 10). Εικόνα 10. Εφαρμογή της τήρησης των τεχνικών προδιαγραφών ηλεκτρονικής προσβασιμότητας σε έργα που χρηματοδοτούνται στα πλαίσια του ΕΣΠΑ. Από τα αριστερά προς τα δεξιά: Κατά διάρκεια της πρόσκλησης τα τεχνικά δελτία των έργων θα πρέπει να περιλαμβάνουν τις προδιαγραφές ανά περίπτωση εφαρμογής. Η διακήρυξη του έργου και ακολούθως η σύμβαση του έργου θα πρέπει να περιλαμβάνει το συγκεκριμένο επίπεδο συμμόρφωσης με τις προδιαγραφές που εφαρμόζονται, ώστε να αποτελούν νομική δέσμευση και για τον ανάδοχο. Τέλος, προ της οριστικής παραλαβής των παραδοτέων διενεργείται έλεγχος προσβασιμότητας για την πιστοποίηση της συμμόρφωσης με τις προδιαγραφές. Τέλος σημειώνεται ότι η συνεχής μέτρηση και αξιολόγηση προόδου σε κάθε στάδιο ενός έργου θα πρέπει να είναι αναπόσπαστο μέρος στην εφαρμογή σχεδίων δράσης ώστε να επιτευχθεί συνεχής βελτίωση, ενώ συγχρόνως τα αποτελέσματα της προόδου θα πρέπει να διαχέονται για την ενημέρωση του τελικού χρήστη αμεα. 2.6 Η Πρακτική Παρακολούθηση της Υιοθέτησης της Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας σε Χρηματοδοτούμενα Έργα Οι δυνατότητες των οργανώσεων των ατόμων με αναπηρία που δραστηριοποιούνται σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο έχουν επαυξηθεί. Συγκεκριμένα, βάσει των άρθρων 76 και 178 του Νόμου Ν.3852/2010 «Νέα αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης», παρέχονται ορισμένες δυνατότητες γνωμοδότησης ή και εξέτασης αναπτυξιακών προγραμμάτων, και να διατυπώνει άποψη για την επίλυση τυχόν προβλημάτων και βέλτιστη αξιοποίηση των πόρων. Στο πλαίσιο αυτών των δυνατοτήτων, συμμετέχοντας στις οριζόμενες επιτροπές (Δημοτική Επιτροπή Διαβούλευσης, και Περιφερειακή Επιτροπή Διαβούλευσης), όσον αφορά την τήρηση του οριζοντίου κριτηρίου της προσβασιμότητας σε αναπτυξιακά έργα μπορούν να ελέγχουν στο στάδιο προετοιμασίας των έργων καθώς και στο προσυμβατικό στάδιο: • τη μνεία του αναφερθέντος νομοθετικού πλαισίου, με ιδιαίτερη έμφαση στο Νόμο 3979/2011 και την «Κύρωση Πλαισίου Παροχής Υπηρεσιών Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης» της ΥΑΠ/Φ.40.4/1/989 (ή Πλαίσιο Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης – ΠΗΔ και ως e-gif). • τη συμπερίληψη σχετικής ενότητας στις διακηρύξεις έργων σχετικά με την προσβασιμότητα. Σημειώνεται ως καλό παράδειγμα εφαρμογής ότι στις διακηρύξεις έργων του Ε.Π. Ψηφιακή Σύγκλιση, θα πρέπει υποχρεωτικά να υπάρχει σχετική αναφορά που απαντά στα παρακάτω ζητήματα: [Το κείμενο που ακολουθεί βρίσκεται μέσα σε Πλαίσιο]. Να περιγραφούν οι απαιτήσεις και προδιαγραφές προσβασιμότητας στο σύστημα (π.χ. προδιαγραφές W3C WAI (AA, AAA) για την πρόσβαση αμεα). ΟΔΗΓΙΑ: Συμπληρώστε με επιπρόσθετες παραγράφους απαιτήσεων όπως απαιτεί το έργο π.χ.: • Απαιτήσεις Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας • Απαιτήσεις Ελέγχου Συμμόρφωσης Ενδεικτική έκταση: ½ σελίδα ανάλογα και με το μέγεθος, την πολυπλοκότητα του Έργου κοκ. [Τέλος του Πλαισίου]. • τη συμπερίληψη των αναγκών των ατόμων με αναπηρία όχι μόνο ως πελατών (τελικών χρηστών) στα όποια πληροφορικά συστήματα και υπηρεσίες αλλά τυχόν και ως εργαζόμενων στις επιχειρήσεις που προωθείται η ανάπτυξή τους. • τη προώθηση στοχευμένων έργων που αντιμετωπίζουν πρακτικά προβλήματα των ατόμων με αναπηρία και των οικογενειών τους στον τομέα της απασχόλησης, της δια βίου μάθησης, της αυτόνομης διαβίωσης, της κοινωνικής οικονομίας και να προτείνουν τρόπους επίλυσής τους με τη βοήθεια της τεχνολογίας. ~~~~~~~~~~ 3. Τεχνικές Προδιαγραφές Ηλεκτρονικής Προσβασιμότητας 3.1 Εισαγωγή Σκοπός της παρούσας ενότητας είναι με την παρουσίαση ορισμένων παραδειγμάτων να αναδειχτούν συγκεκριμένα κατασκευαστικά προβλήματα στο περιεχόμενο διαδικτυακών τόπων, που το καθιστούν δύσχρηστο τόσο από συσκευές υποστηρικτικής τεχνολογίας, όσο και από άλλες συσκευές καθημερινής χρήσης. Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενες ενότητες, η διεθνής κοινοπραξία του W3C θέλοντας να προάγει την υψηλή χρηστικότητα του Παγκόσμιου Ιστού για άτομα με αναπηρία, δημιούργησε το 1997 την Πρωτοβουλία για την Προσβασιμότητα του Παγκόσμιου Ιστού (Web Accessibility Initiative - WAI), με σκοπό να κάνει τον Παγκόσμιο Ιστό προσβάσιμο σε όλους. Έκτοτε με τη χρήση συγκεκριμένων τεχνικών προδιαγραφών όπως οι Οδηγίες για την προσβασιμότητα του περιεχομένου του Ιστού (WCAG), και άλλες λιγότερο γνωστές όπως το Authoring Tool Accessibility Guidelines (ATAG), το User Agent Accessibility Guidelines (UAAG), το Accessible Rich Internet Applications (WAI-ARIA) και το Evaluation and Report Language (EARL), οριοθετεί με συγκεκριμένο τρόπο τα βήματα σχεδιασμού και κατασκευής ενός διαδικτυακού τόπου, εργαλείων κατασκευής περιεχομένου, εργαλείων που συνεργάζονται με τον εκάστοτε browser για να υποβοηθούν τον τελικό χρήστη, τεχνολογιών για την τμηματική ανανέωση περιεχομένου (ένα πεδίο όπου παραδοσιακά οι αναγνώστες οθόνης αποτυγχάνουν) καθώς και την καθορισμένη διατύπωση αποτελεσμάτων ελέγχου για την προσβασιμότητα. Είναι δεδομένο ότι όλες οι παραπάνω προδιαγραφές απαιτούν τεχνικές γνώσεις για τον τρόπο υιοθέτησής τους. Προκειμένου να γίνουν απολύτως κατανοητές από τους κατασκευαστές, στους οποίους κυρίως απευθύνονται, η πρωτοβουλία WAI, και πολύ δε περισσότερο η επιστημονική κοινότητα που ασχολείται με το αντικείμενο της Σχεδίασης για Όλους, έχουν διαθέσει και ανανεώνουν συνεχώς συγκεκριμένα παραδείγματα και αντιπαραδείγματα χρήσης ώστε μέσα από αυτά να γίνουν ευκολότερα κατανοητά τα προβλήματα στην πρόσβαση. Με τρόπο ανάλογο της εφαρμογής προδιαγραφών κατασκευής ενός ανελκυστήρα, (ένα κλασσικό εσφαλμένο παράδειγμα που αναφέρεται είναι η κατασκευή πόρτας εισόδου με μήκος μικρότερου των 150 εκατοστών όπου το αναπηρικό καρότσι ακόμα και στην περίπτωση που εισέλθει στον ανελκυστήρα κυριολεκτικά εγκλωβίζεται), μπορούν να γίνουν περισσότερο κατανοητά τα τυπικά προβλήματα χρήσης του διαδικτύου από αμεα πρωτίστως αλλά και από όλους εν τέλει τους χρήστες. Πέραν όμως των κατασκευαστών οι οποίοι σχεδιάζουν και κατασκευάζουν διαδικτυακές υπηρεσίες και περιεχόμενο σε επαγγελματική βάση για φορείς και εταιρείες, στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή όλοι πλέον οι πολίτες, ανεξαρτήτως ηλικίας και τεχνικού υποβάθρου, είναι σε θέση να δημοσιεύσουν (δηλ. να κατασκευάσουν) περιεχόμενο στο διαδίκτυο. Η χρήση αρκετών υπηρεσιών όπως ιστολόγια, υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης, ο σχολιασμός επικαιρότητας ακόμα και η κατασκευή προσωπικών ιστοσελίδων που προσφέρουν δυνατότητες εισαγωγής κειμένων, φωτογραφιών, βίντεο και άλλων ηλεκτρονικών μορφών περιεχομένου, αποτελούν ορισμένα μόνο παραδείγματα κατασκευής διαδικτυακού περιεχομένου από όλους. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο τελικός χρήστης χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες κατασκευής περιεχομένου που του παρέχονται, χωρίς να είναι σε θέση να αντιληφθεί, αλλά ούτε και να μπορεί να επέμβει στην προσβασιμότητα του τελικού αποτελέσματος. Για το λόγο αυτό, ο τελικός χρήστης με την όποια επιλογή υπηρεσίας ή προϊόντος πληροφορικής του, συμβάλει και αυτός θετικά ή αρνητικά στο συνολικό επίπεδο προσβασιμότητας του διαδικτύου. Για την καλύτερη κατανόηση βασικών κατασκευαστικών προβλημάτων, παρακάτω παρουσιάζονται συγκεκριμένα παραδείγματα σφαλμάτων κατασκευής διαδικτυακού περιεχομένου. Η συγκεκριμένη παράθεση δεν αποτελεί εξαντλητική αποτύπωση όλων των κατασκευαστικών προβλημάτων, ούτε έχει ως τελικό στόχο την όποια τεχνική ανάλυση για χρήστες με κατασκευαστικές γνώσεις, παρά μία γνωριμία με βασικά λάθη τα οποία υιοθετούνται σε πάρα πολλές υπηρεσίες και έτοιμα προϊόντα. 3.2 Συνήθη Κατασκευαστικά Προβλήματα Παρά την ύπαρξη εδώ και αρκετά χρόνια των συγκεκριμένων τεχνικών προδιαγραφών που αναφέρθησαν για την ηλεκτρονική προσβασιμότητα, τις περισσότερες φορές οι κατασκευαστές διαδικτυακών τόπων τις αγνοούν ή δεν τις λαμβάνουν υπόψη. Συνέπεια αυτής της τακτικής αποτελεί ο περιορισμός της πρόσβασης των χρηστών αμεα αλλά και άλλων κατηγοριών στην πλοήγηση, στην πληροφορία και στις υπηρεσίες που περιέχουν οι διαδικτυακοί τόποι. Οι υπάρχοντες τόποι εφόσον σχεδιάζονται στην πλειοψηφία τους για τους «αρτιμελείς» χρήστες, κατακλύζονται από σχεδιαστικές πρακτικές που έχουν ως σκοπό την καλύτερη και πλουσιότερη σε στοιχεία πρόσβαση της συγκεκριμένης κατηγορίας τελικών χρηστών, οι οποίοι βεβαίως αποτελούν την πλειοψηφία των τελικών χρηστών. Ως αποτέλεσμα παράγονται ιστοσελίδες με τεχνικά χαρακτηριστικά όπως πλαίσια, οι εικόνες με κίνηση καθώς και με εικόνες που δεν συνοδεύονται από σχετικές επεξηγήσεις σε μορφή κειμένου, που αποτελούν ενδεικτικούς παράγοντες κακής κατασκευής. Αξίζει να σημειωθεί ότι ορισμένοι διαδικτυακοί τόποι για την εξυπηρέτηση και χρηστών αμεα προσφέρουν εναλλακτικές εκδόσεις οι οποίες περιέχουν μόνο κείμενο (text only version), οι οποίες όμως στερούνται του βασικού περιεχομένου ή / και λειτουργικότητας σε σχέση με την πλήρη έκδοση του ιστοχώρου, αποκλείοντάς τους από το σύνολο της προσφερόμενης πληροφορίας. Η συνήθης πρακτική που ακολουθείται κατά τη διάρκεια σχεδιασμού και της κατασκευής είναι η ενασχόληση με θέματα ευχρηστίας ή προσβασιμότητας σε αργότερη φάση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την κατασκευή συνήθως ενός ελκυστικού για την πλειοψηφία των χρηστών περιεχομένου, το οποίο όμως δεν είναι προσπελάσιμο σε άλλες κατηγορίες αυτών. Στις επόμενες ενότητες παρουσιάζονται ορισμένα από τα εσφαλμένα αποτελέσματα της συγκεκριμένης πολιτικής, τα οποία εμφανίζονται με μεγάλη συχνότητα στους μη προσβάσιμους ιστοχώρους. 3.2.1 Ελλιπής Χρήση Εναλλακτικών και Κατανοητών Ισοδυνάμων Περιεχόμενου Επιπλέον του απλού κειμένου, υπάρχουν άλλα είδη περιεχομένου που μπορούν να συμπεριληφθούν μέσα σε μία ιστοσελίδα, στα οποία η πρόσβαση είναι συνήθως προβληματική για τα αμεα. Τα εμπόδια στην πρόσβαση για ορισμένα από αυτά τα είδη οφείλονται σε λανθασμένη κατασκευή, η οποία δεν επιτρέπει σε αυτά τα είδη να προσπελαστούν και να συνλειτουργήσουν με συσκευές εισόδου-εξόδου πέρα από τις καθιερωμένες (π.χ., οθόνη υπολογιστή, mouse). Από αυτά, τα δυσκολότερα για επίλυση προβλήματα προκύπτουν στην περίπτωση όπου δεν υπάρχει κανένας υποστηριζόμενος από έναν υπολογιστή τρόπος ώστε το περιεχόμενο αυτό να λάβει μία κατανοητή μορφή. Τι σημαίνει όμως πρακτικά ο όρος «κατανοητή μορφή περιεχομένου». Ας εξετάσουμε τα επόμενα παραδείγματα: • Στην περίπτωση ενός ανθρώπου με κώφωση ο οποίος δεν γνωρίζει να διαβάζει κείμενο και επικοινωνεί μόνο με τη χρήση Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας, κατανοητή μορφή είναι η απόδοση του περιεχομένου με όρους νοηματικής (π.χ., προεγγεγραμμένα αρχεία βίντεο). • Στην περίπτωση ενός ανθρώπου με τύφλωση, κατανοητή μορφή είναι εκείνη που έχει ορθή σύνταξη, συνέχεια και νόημα όταν το ισοδύναμο περιεχόμενο αποδίδεται από έναν συνθέτη φωνής. • Στην περίπτωση ενός ανθρώπου με αχρωματοψία, κατανοητή μορφή είναι εκείνη που ορίζει χρωματικούς συνδυασμούς μεταξύ προσκηνίου και φόντου οι οποίοι είναι εμφανείς όταν αποδίδονται σε απόχρωση του γκρι. Στην περίπτωση χρήσης εικόνων, βίντεο, και γενικά περιεχομένου το οποίο εκ κατασκευής απευθύνεται στο μέσο βλέποντα χρήστη, από την οπτική παρουσίασή του και μόνο ο αναγνώστης λαμβάνει όλη την διαθέσιμη πληροφορία (π.χ., ένας πίνακας ζωγραφικής αποδίδει όλη την πληροφορία που περιέχει στο βλέποντα χρήστη). Σε αυτές τις περιπτώσεις επιπλέον της «οπτικής πληροφορίας», τα είδη αυτά θα πρέπει να συνοδεύονται από συμπληρωματική πληροφορία (που ορίζεται εναλλακτική) σε κειμενική μορφή, η οποία μπορεί να τροφοδοτήσει συσκευές που διαβάζουν και αποδίδουν με συνθετική φωνή τη μορφή αυτή. Επομένως, κατά τρόπο ανάλογο του υποτιτλισμού στην Ελληνική γλώσσα των αγγλικών διαλόγων μίας ταινίας ή της χρήσης λεζάντων για την απόδοση μίας κίνησης ενός ηθοποιού στην ταινία, αυτά τα είδη ψηφιακής πληροφορίας θα πρέπει να αποδίδονται με εναλλακτικό και κατανοητό τρόπο. Σκοπός της συγκεκριμένης οδηγίας, η οποία προϋπάρχει από τη «γέννηση» του παγκοσμίου Ιστού, είναι να οδηγηθεί ο κατασκευαστής περιεχομένου στο να λάβει υπόψη όλους τους ρεαλιστικά διαθέσιμους τρόπους απόδοσης και αλληλεπίδρασης με το περιεχόμενο. Έτσι για παράδειγμα στην περίπτωση των ατόμων με τύφλωση ή μειωμένη όραση, τα οποία δεν είναι σε θέση να δουν το τι υπάρχει σε μία εικόνα, θα πρέπει να προσφέρεται μία σύντομη πλην όμως ισοδύναμη περιγραφή του περιεχομένου της εικόνας, εφόσον αυτή περιέχει κρίσιμη πληροφορία ειδάλλως μπορεί να αγνοηθεί. Βεβαίως, για να έχει νόημα η χρήση της περιγραφής αυτής σε αυτόν που την ακούει θα πρέπει να είναι κατανοητή και σύντομη, στοιχεία που προς το παρόν δεν μπορούν να αποδοθούν από εναλλακτικά κείμενα που παράγονται με κάποιο αυτοματοποιημένο μηχανισμό. Σε αρκετές περιπτώσεις ιστοχώρων, το περιεχόμενό τους περιλαμβάνει εικόνες ή αρχεία βίντεο τα οποία δεν συνοδεύονται από κατανοητά εναλλακτικά κείμενα, διότι αυτά απαιτούν κάποιας μορφής ανθρώπινη παρέμβαση (π.χ., απ’ ευθείας εισαγωγή, ποιοτικό έλεγχο). Ένα κλασσικό παράδειγμα αυτής της προβληματικής πολιτικής αποτελούν οι ιστοχώροι που χρησιμοποιούν ψηφιακούς χάρτες για τον υπολογισμό κατευθύνσεων και διαδρομών από ένα σημείο της πόλης σε ένα άλλο. Σε αυτούς, ως αποτέλεσμα κάποιων υπολογισμών παρουσιάζονται ψηφιακές εικόνες χωρίς εναλλακτικό κείμενο, όπως στο επόμενο παράδειγμα με αποτέλεσμα να μην μπορούν να αξιοποιηθούν με όλους τους διαθέσιμους τρόπους (Εικόνα 11). Εικόνα 11. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μη χρήσης εναλλακτικού κειμένου σε μία εικόνα που παρουσιάζει σε ποια διεύθυνση βρίσκεται ο χρήστης. Αριστερά στην εικόνα εμφανίζεται το τελικό αποτέλεσμα της αναζήτησης μίας διεύθυνσης με τη χρήση της διαδικτυακής υπηρεσίας google maps που προσφέρει πλήθος ψηφιακών χαρτών με κατευθύνσεις και χρηστικές πληροφορίες, η οποία όμως είναι σχεδιασμένη αποκλειστικά για τους βλέποντες χρήστες. Δεξιά παρουσιάζεται το αποτέλεσμα που θα αποδώσει ηχητικά ο αναγνώστης οθόνης σε ένα τυφλό χρήστη, το οποίο δεν περιέχει καμία κατανοητή για τον τυφλό χρήστη πληροφορία. Επομένως σε κάθε περίπτωση χρήσης εικόνων, οι οποίες δεν χρησιμοποιούνται για αισθητικούς λόγους αλλά αποτελούν βασικό μέρος του περιεχομένου, θα πρέπει να προσφέρεται κατανοητό εναλλακτικό κείμενο. Στο επόμενο παράδειγμα παρουσιάζεται η είδηση για τον κο Ντιν Ντ Πλεσί, έναν τυφλό σχολιαστή αθλητικών αγώνων σε τοπικό ραδιοφωνικό κανάλι της Ζιμπάμπουε (Εικόνα 12 και Εικόνα 13), όπου γίνεται σωστή χρήση του εναλλακτικού κειμένου (το οποίο έχει εισαχθεί από άνθρωπο ώστε να είναι κατανοητό). Εικόνα 12. Εμφάνιση της είδησης για τον τυφλό σχολιαστή αθλητικών αγώνων κο Ντιν Ντ Πλεσί, όπως εμφανίζεται στο browser ενός χρήστη. Το σύντομο εναλλακτικό κείμενο που συνοδεύει την φωτογραφία του κου Ντιν Ντ Πλεσί αναφέρει ότι αυτός απεικονίζεται επάνω σε μία μοτοσυκλέτα. Εικόνα 13. Εμφάνιση της ίδιας είδησης όπως αυτή αποδίδεται από τον αναγνώστη οθόνης και το συνοδευτικό του συνθέτη φωνής. Το επεξηγηματικό κείμενο «Ο Ντιν ντ Πλεζί ποζάρει επάνω σε μία μοτοσικλέτα» αποδίδει με τρόπο κατανοητό και σύντομο το περιεχόμενο της φωτογραφίας στον τυφλό χρήστη. 3.2.2 Λανθασμένη Χρήση Επικεφαλίδων Η επίτευξη του μέγιστου δυνατού βαθμού κατανόησης της δομής ενός κειμένου προϋποθέτει μεταξύ άλλων τη χρήση αναγνωριστικών ετικετών για επικεφαλίδες σε αρκετά σημεία, τα οποία ομαδοποιούν τα επιμέρους τμήματά του. Η διαδικασία αυτή, η οποία υλοποιείται τεχνικά με συγκεκριμένο τρόπο με τη χρήση ετικετών (